معرفی
پیشینه تاریخی
منطقه تهران که در شمال غرب فلات مرکزی ایران قرار گرفته از زمان های دور و ادوار پیش از تاریخ منطقه ای مسکونی بوده و رد پای فرهنگهای پیش از تاریخی را در گوشه و کنار آن می توان سراغ گرفت . دشت تهران حراقل از نیمه دوم هزاره دوم تا به امروز مسکونی بوده است . از زمانی که شهر تهران در سال 1200 ه . ق توسط آقا محمد خان قاجار به پایتختی ایران برگزیده شد تا به امروز حوادث بی شماری را به خود دیده است .
موقعيت جغرافيايي
استان تهران با 18956 كيلومتر مربع مساحت در شمال فلات مركزي ايران قرار گرفته است. اين استان‌از شمال به استان مازندران، از جنوب به استان قم، از شرق به استان سمنان و از غرب به استان قزوين محدودشده است. ابر شهر تهران مركز شهرستان و مركز استان تهران و پايتخت جمهوري اسلامي ايران است. براساس‌آخرين تقسيمات كشوري، شهرستان‌هاي تهران، دماوند، ري، ساوجبلاغ، شميرانات، شهريار، ورامين، اسلام‌شهر و كرج مجموع شهرستان‌هاي استان تهران را تشكيل مي‌دهند .
بلندترين نقطه استان تهران قله دماوند با 5678 متر ارتفاع و پست‌ترين قسمت آن با 790 متر ارتفاع از سطح‌دريا، دشت ورامين در جنوب شرقي استان است. رشته كوه البرز، در شمال سوادكوه و فيروزكوه در شمال شرقي،لواسانات، قره داغ و شميرانات، كوههاي حسن آباد و نمك در ناحيه جنوب و بي بي شهربانو و القادر در جنوب‌شرقي و ارتفاعات قصر فيروزه در شرق قرار گرفته‌اند .
جمعیت استان
جمعیت استان تهران در سال 1379 در حدود 11.647.103 نفر برآورده شده است . از این تعداد 10.159.768 نفر در نقاط شهر ری ( 23/87 در صد کل استان ) و 1.487.335 نفر در مناطق روستائی ( 77/12 در صد کل استان ) زندگی می کنند . نرخ رشد جمعیت بین سالهای 70 تا 73 در کل استان 7/2 در صد ، در مناطق شهری ، 8/3 در صد و در مناطق روستایی 7/3 در صد بوده است . در توزیع شهرستانی جمعیت ، بیش از نیمی از جمعیت استان در شهرستان تهران ساکن هستند ( 73/57 در صد جمعیت کل استان ) و شهرستان کرج با 1.120.543 نفر ( 62/9 در صد کل جمعیت استان ) در مرتبه دوم قرار دارد . بالاترین نرخ رشد جمعیت بین سالهای 70 تا 73 را شهرستان شهریار با 8/11 در صد داشته است .
فرهنگ و تاريخ
تهران امروزي كه در رديف بزرگترين و پرجمعيت‌ترين شهرهاي جهان قرار دارد، فراز ونشيب‌هاي تاريخي فراوان داشته است. «طهران» كه زماني قريه‌اي بيش نبود، امروز به تهران بزرگ با بيش از يازده‌ميليون نفر جمعيت تبديل شده است. اين شهر در سال 1200 هجري قمري به پايتختي ايران برگزيده شد. از آن‌تاريخ به بعد به مركز سياسي، اداري، اقتصادي، فرهنگي و هنري كشور تبديل شد. در طول 200 سال گذشته‌دانشمندان، نويسندگان، هنرمندان و شاعران بزرگي در تهران زندگي مي‌كنند يا زندگي كرده و مرحوم شده‌اند. درهر حال تهران امروزي به مركز بزرگ تحولات تاريخي و فرهنگي تبديل شده است.
نژاد
تمدن هایی که در حوزه استان تهران از دیر باز وجود داشته اند نشانه هایی از سکونت و پیدایش تمدنهای این منطقه را نشان می دهند در این میان ( چشمه علی ) ری که مربوط به 6200 سال قبل است از اهمیت ویژه ای برخوردار است . گروهی که بیش از 6000 سال پیش در این حوزه ساکن بودند از اولین اقوام و نژادهای بومی منطقه محسوب می شوند تمدنی که توسط این اقوام در چشمه علی ری متولد شد و رشد کرد بسیار قدرتمند بود و با نفوذ به خارج از حوزه چشمه علی مانند ساکنان تپه سیلک ، قره تپه شهریار ، موشلان تپه اسماعیل آباد ، تپه حصار دامغان و تپه آنو و نمازگاه در ترکستان وشرق ایران تا بلوچستان ، کمکم توانست بر دیگر اقوام تأثیر گذارد و آنها را جذب قدرت و عظمت خود نماید .
زبان
زبان اصلی مردم تهران و استان تهران ، فارسی است . اما در بعضی نقاط زبانهای محلی نیز دیده می شود که در مجموع از لهجه های فارسی محسوب میشوند . به طور کلی زبان و گویشهای دیگری مانند آذری ، گیلکی ، لری ، مازندرانی و.... نیز به دلیل مهاجرت ها به ان افزوده شده است . بر اساس سرشماری 1365 در حدود 1/98 در صد از جمعیت استان به زبان فارسی تکلم می کنند که این نسبت در نقاط شهری 3/98 و در نقاط روستایی 8/96 در صد است .
مذهب
آثار پیدا شده از عهد قدیم در ری و پهنه تهران بزرگ نشاندهنده اعتقادات مزداپرستی و زردشتی گری ساکنان منطقه و آداب و رسوم رایج در میان آنهاست . با ظهور اسلام و فتح ری در سال 22 ه . ق اندک اندک مردم منطقه به دیانت اسلام گرایش یافتند و از همان آغاز با پیدایش فرق و مذاهب گوناگون در اسلام شیعه و سنی در کنار هم زندگی کردهاند .
آب و هوا
اقليم استان تهران در نواحي كويري و جنوب گرم و خشك، در نواحي پايكوهي سرد و نيمه مرطوب ودر نواحي مرتفع سرد با زمستان‌هاي طولاني است. گرم‌ترين ماههاي سال در مرداد و شهريور با متوسط دماي30-28 درجه و سردترين ماه سال دي ماه با يك درجه سانتي گراد گزارش شده است. دماي شهر تهران درزمستان معتدل و در تابستان گرم است
بخش شمال تهران و شميرانات در تابستان نيز معتدل است. ميانگين‌بارندگي سالانه استان تهران در حدود 400 ميلي متر گزارش شده است. بيشترين بارش سالانه در ماههاي‌زمستان روي مي‌دهد
بطور خلاصه مي‌توان گفت سراسر ماههاي بهار و تابستان و حتي در ماه پاييز دامنه‌هاي جنوبي البرز بويژه‌در نواحي كوهستاني، دره‌اي، رودخانه‌اي و سواحل درياچه‌هاي پشت سدهاي بزرگ امير كبير، لتيان و لار ودرياچه‌هاي طبيعي جابان و تار از ارزش تفرجگاهي قابل توجهي برخوردار است. همچنين در تمام طول زمستان‌نواحي شمالي استان تهران به علت پوشش برفي سنگين به ويژه در دامنه‌ها و شيب‌هاي البرز جنوبي، شرايط مساعدي را براي ورزش‌هاي زمستاني از جمله اسكي فراهم مي‌آورد.
سوغاتي ها و صنايع دستي
عمده‌ترين صنايع دستي استان را قلم زني روي مس و برنج، خراطي و سبدبافي، خاتم‌كاري، شيشه‌گري، تراش و نقاشي روي شيشه، زيلوبافي، نقاشي روي چرم، قاليبافي، سفال‌گري، حصيربافي،ورني‌بافي، دست‌بافي، چاپ باتيك، جاجيم و گليم بافي، رويه پشتي، جوال، خورجين، رنگرزي و ريسندگي‌تشكيل مي‌دهند. مراكز مهم مبادله شهر تهران عبارتند از: مراكز خريد عتيقه منوچهري، مراكز خريد صنايع دستي- خيابان طالقاني و استاد نجات اللهي، مركز خريد فرش - بازار بزرگ و خيابان فردوسي و مركز خريد كتاب -روبروي دانشگاه تهران.
موزه ها
شهرك سينمايي صداوسيما(حاتمي)،تهران
موزه هنرهاي معاصر،تهران
موزه هنرهاي زيبا(كاخ سياه)،تهران
موزه فرش ايران،تهران
موزه هنرهاي تزئيني ايران،تهران
موزه ملي ايران باستان،تهران
موزه و كتابخانه ملك،تهران
كاخ موزه ملت،تهران
كاخ موزه نظامي،تهران
كاخ موزه مرواريد،كرج
موزه هنرهاي ملي،تهران
موزه جواهرات ملي،تهران
موزه آثار طبيعي و حيات وحش،تهران
موزه استاد صغتي(13 آبان)،تهران
كاخ موزه رجعت و عبرت(مادرشاه)،تهران
موزه رضا عباسي،تهران
كاخ موزه سعدآباد،تهران
موزه سبز(شهوند)،تهران
ساختمان سران،تهران
نمايشگاه بين المللي تهران،تهران
آثار باستانی و جاذبه های گردشگری
کاخ نياوران
در گوشة شمال شرقي باغ نياوران، بناي کاخ نياوران با مساحتي در حدود 9000 مترمربع در دو طبقه و يک نيم طبقه احداث شده است.
عمليات احداث اين بنا در سال 1337 ﻫ . ش، با طرحي ايراني آغاز گرديد و با وقفه اي که در ساخت آن پيش آمد در سال 1346 به اتمام رسيد و در سال 1347 مورد بهره برداري قرار گرفت.
ساختمان اين بنا ابتدا به عنوان محلي براي پذيرايي ميهمانان خارجي در نظر گرفته شده بود اما در هنگام ساخت به محل سکونت محمدرضا پهلوي و خانواده اش اختصاص يافت. طرح اين بنا از محسن فروغي است که توسط شرکت فرمانفرمائيان به مرحله اجرا درآمده است.
طرح چهار ضلعي کاخ و فضاسازي معماري داخلي آن الهام گرفته از معماري ايراني با بهره گيري از فناوري مدرن است. تزئينات آن نيز تلفيقي از هنر پيش از اسلام و پس از اسلام است که گچبري توسط استاد عبداللهي، آينه کاري توسط استاد علي اصغر و کاشي کاري نماي خارجي توسط استاد ابراهيم کاظم پور و ايليا انجام شده است. کف بنا از جنس سنگ سياه و سقف آن از جنس آلومينيوم است که از وسط باز مي شود. دکوراسيون و مبلمان داخلي کاخ توسط يک گروه فرانسوي طراحي و اجرا شده است.
طبقه همکف اين بنا شامل سرسراي بزرگي است که کليه اتاق ها در اطراف آن شکل
گرفته اند که از آن جمله مي توان به سينماي اختصاصي، اتاق غذاخوري، سالن پذيرايي، اتاق انتظار و راهروهاي فرعي و همچنين تالار آبي اشاره کرد.
در نيم طبقة اين بنا اتاق کار، اتاق کنفرانس و دفتر منشي فرح ديبا ، اتاق خواب ليلا و اتاق نديمه او قرار دارد.
اتاقي نيز در مسير راه پله ها قرار دارد که لباس هاي رسمي و نظامي و مدالها و نشان هاي محمدرضا پهلوي در آن نگهداري مي شوند.
در طبقه سوم اتاق خواب واستراحتگاه نيمروزي پهلوي دوم و همچنين اتاق هاي فرزندان وی و نديمه هايشان قرار دارد.
اين فضاها با نقاشي ها و فرش هايي گرانبها و هداياي متعددي از کشورهاي مختلف پوشيده شده اند.
کاخ گلستان
مجموعه کاخ گلستان، یادگاری به جای مانده از ارگ تاریخی تهران محل اقامت شاهان سلسله قاجار و از زیباترین و کهنترین بناهای پایتخت دویست ساله ایران می باشد. این بنا روزگاری همانند نگینی در میان این ارگ می درخشید .
سابقه تاریخی ارگ سلطنتی که محدوده مکانی تاریخی آن را در شمال خیابان و میدان امام خمینی (سپه) در سمت غرب خیابان خیام ،در شرق خیابان ناصر خسرو و در جنوب خیابان پانزده خرداد و میدان ارگ تشکیل می دهد، به روزگار صفویه باز می گردد .
شاه طهماسب اول صفوی (930-984) نخستین پادشاهی بود که در سفرهای خود به قصد زیارت مقبره حضرت عبدالعظیم دستور داد بارویی به طول یک فرسخ به دور قصبه تهران احداث شود. پس از او شاه عباس صفوی در قسمت شمالی حصار طهماسبی چهار باغ و چنارستانی احداث نمود که بعدها دیوار بلندی گرد آن بنا کرده و عمارات مقر سلطنتی را در داخل آن ساخته، ارگ نامیدند .
در اواخر عهد صفوی تهران گاهی مقر موقت در بار شاهان صفوی قرار می گرفت و حتی شاه سلیمان (1077-1105) کاخی در این شهر برای خود بنا نهاد. ولی امروز اثری از بناهای دوره صفوی باقی نمانده است .
کهنترین بناهای موجود در مجموعه گلستان، ایوان تخت مرمر و خلوت کریمخانی متعلق به دوران کریمخان زند است. وی در نبرد های خود بر ضد محمد حسن خان قاجار در سال 1172 تهران را مرکز اردوکشی خود قرار داد و پس از پیروزی در این جنگ در دیوانخانه قدیم تهران که در زمان ساه سلیمان ساخته شده بود بار عام داد و با عنوان وکیل الرعایا حکومت ایران را در دست گرفت .
به فرمان او در تابستان همان سال حصار ارگ مجددا احیاء شد و یک دست حرمخانه و خلوتخانه و عمارت دارالحکومه در داخل آن بنا گردید و در تابستان سال بعد (1173) که اردوی خود را به چمن سلطانیه (زنجان) منتقل نمود.دستور داد یک دست عمارت خاصه و دیوانخانه بزرگ به سبک ساسانی و باغی در جنب آن بنا نمایند .
پس از مرگ کریمخان زند در 1193 آغا محمد خان قاجار در 1200 تهران را به پایتختی برگزید، ولی به دلیل لشکر کشیهای دائمی کمتر در مقر حکومت خود به سر می برد، و برای عمارت و آبادانی چندان فرصت نداشت . تا آنکه فتحعلی شاه در سال 1211 بر تخت ساطنت ایران جلوس کرد، از آن زمان به بعد با گسترش دستگاه اداری و تشریفات سلطنتی بناهای متعددی در داخل ارگ تهران عمدتا در زمان فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه قاجار احداث شد .
در دوران رضا شاه پهلوی، بخشهای بزرگی از ارگ تهران، از جمله حصار دور آن، سردر باب عالی، ساختمان دفتر استیفا، نگارخانه، تکیه دولت، نارنجستان، باغ گلشن و ساختمانهای اندرونی تخریب شد. محل سکونت شاه به سعدآباد وسپس در دوران محمد رضا شاه پهلوی به نیاوران منتقل و مجموعه گلستان به محل پذیرایی از میهمانان خارجی تبدیل گردید.پس از انقلاب مجموعه گلستان همچون اغلب عمارات سلطنتی دیگر بصورت موزه در آمد تا همگان بتوانند از آن دیدن کرده و از تماشای زیباییهای حاصل فکر و دست هنرمندان و صنعتگران ایرانی بهره برند .
بخشهای مختلف این مجموعه در حال حاضر عبارت است از:
ایوان تخت مرمر، خلوت کریمخانی، اتاق موزه (تالار سلام) و حوضخانه آن، تالار آینه ، تالار عاج یا سفره خانه تالار برلیان یا سفره خانه، تالاربرلیان یا تشریفات، ساختمان کتابخانه، عمارت شمس العماره، عمارت بادگیر و حوضخانه وسیع آن، تالار الماس، کاخ ابیض، چادر خانه
کاخ عشرت آباد
عشرت آباد یکی از اعیان نشینان دربار قاجار در شمال و خارج از تهران قرار داشت که در چند مقطع به آن بناهایی اضافه شده است . ساختمان اصلی آن به شمس العماره شباهت زیادی دارد و هم اکنون در میدان سپاه ، داخل پادگان ولیعصر (عج) یا پادگان عشرت آباد سابق که متعلق به نیروی هوایی سپاه است ، قرار گرفته است .
در سال 1291 ه.ق ناصرالدین شاه پس از بازگشت از سفر اول فرنگ خود دستور داد باغی بین قصر قاجار (زندان قصر کنونی) و باغ نگارستان (وزارت ارشاد کنونی) احداث کنند و عمارتی چهار طبقه را در آن پایه ریزی نمایند که این باغ و عمارت های آن به عشرت آباد معروف گردید .
کاخ سعدآباد
در پهنه پر طراوت كوهپايه هاي توچال و درهسرسبز دربند, بخش دل انگيزي از شمال شهر تهران شكل مي گيرد كه مجموعه سعدآباد با يك ميليون و صد هزارمترمربع وسعت دراين گستره غنوده است.
سعدآباد كه از شمال با كوههاي البرز,از مشرق با گلابدره, از مغرب با ولنجك و از جنوب با تجريش همسايگي دارد, در زمان قاجار, محل استقرار و سكونت تابستاني شاهان اين سلسله بوده است.پس از كودتاي 1299, در وسعتي تازه و الحاق باغ هاي مختلف, به اقامتگاه تابستاني رضاخان اختصاص يافته,كاخ و كوشك هايي به مناسبت و ضرورت هاي گوناگون در جايجاي اين پهنهء برتافته از درختان كهن و سپيدار و سرو, به فاصله اي از بازمانده بناهاي قاجار سر برآورده كه طي ساليان به چهارده كاخ كوچك و بزرگ, هركدام به سبك و شيوه اي در معماري رسيده است.
حاج آقا رضا رفيع در خاطرات خود مي نويسد:" من سعدآباد را از ابوالفتح سردار اعظم- پسر بانو عظمي خواهر ظلل السلطان به مبلغ چهارصد هزارتومان با مهر حاج آقا نورا… و كلباسي براي رضاخان سردار سپه خريداري كردم.
سعدآباد كه من آن موقع خريداري كردم به اين بزرگي نبود و وسعت آن هشت هزار متر كنار رودخانه با عمارت حاليه ملكه مادر بود.
البته بعد از خريداري سعدآباد از سردار اعظم, تپه علي خان والي را از پدر سرتيپ والي به مبلغ هفت هزار تومان خريداري نمودم و اين تپه همان تپه اي است كه كاخ شهوند را رضا خان بر روي آن بنا كرد و مادر شاهپور عبدالرضا(عصمت دولتشاهي)در آن كاخ مي نشست.
از باغ هايي كه اراضي آنها داخل اراضي سعدآباد شد,باغ آقامحمد جواد گنجه اي است كه جزء جعفرآباد بود, از باغ امام جمعه هم مقدار زيادي داخل باغ سعدآباد شد و خانه هاي جنوبي سعدآباد كه مربوط به دوره قاجار بود از نصيرالدوله خريداري گرديد و در زمان پهلوي اول به عنوان سربازخانه سعدآباد مورد استفاده قرار مي گرفت.سپس باغ هاي ديگري در اطراف سعدآباد از جمله باغ هاي سالار جنگ, سپهبد امان ا… ميرزا, مستوفي الممالك,شكرا… قوام الدوله, همدم السلطنه خواهر مستوفي و محمود بدر(به فتح باء و كسر دال)خريداري و جزو سعدآباد گرديد.رضاشاه درآن زمان در ميان درختان چنار سعدآباد چادري مي زد و گاهي هم زير آن پذيرايي مي كرد.
در زمان پهلوي اول, سراسر باغ سعدآباد از رودخانهء دربند مشروب مي شد.رضاشاه آب رودخانهء دربند را خريداري كرد و به آبياري اين باغ اختصاص داد ولي پهلوي دوم دوازده ساعت از آب رودخانه را به رعايا بخشيد
و چون آب اين رودخانه براي آبياري سعدآباد كافي نبود از دوازده رشته قنات هاي قديمي و جديدالاحداث استفاده گرديد .
كاخ هاي سعدآباد
هيجده كاخ كوچك و بزرگ از دوره هاي قاجاريه و پهلوي در سعدآباد وجود دارند كه چون در نظر است در شماره هاي آينده اين نشريه , درباره هر يك از آنها به صورت مشروح , مطالبي آورده شود در اين شماره فقط به ذكر نام آنها بسنده مي كنيم.
1- كاخ احمدشاهي (در اختيار بسيج خواهران) .
2- كاخ شهوند (كاخ موزه سبز فعلي) .
3- كاخ سفيد (كاخ موزه ملت).
4- كاخ اختصاصي (موزه تاريخ طبيعي سابق در حال حاضر در اختيـار نهاد رياســت جمهوري) .
5- كاخ اسود (سياه) موزه هنرهاي زيبا فعلي .
6- كاخ شمس (موزه مردم شناسي) .
7- كاخ اشرف (موزه ظروف سابق) .
8- كاخ غلامرضا (ساختمان تبصره 36) .
9- كاخ ملكه مادر (ســــاختمان جمهوري) .
10- كاخ احمدرضا (در اختيار نهاد) .
11- ساختمان عبدالرضا (امور اداري سعدآباد) .
12- كاخ بهمن پهلوي پسر غلامرضا (مركز آموزش) .
13- كاخ شهرام پسر اشرف (موزه نظامي) .
14- كاخ فريده ديبا (در اختيار نهاد) .
15و 16- كاخهاي قديم و جديد وليعهد رضا پهلوي (موزه بهزاد و دفينه).
17- كاخ فرحناز و عليرضا فرزندان محمدرضا شاه(موزه خط و كتابت ميرعماد).
18- كاخ ليلا (موزه آبكار)
علاوه بر كاخ هاي مذكور و چندين ساختمان قديمي ديگر , تاسيسات و امكانات ديگري همچون : سالن هاي مرغداري و گاوداري , موزستان و گلخانه هاي گوناگون , استخرهاي مختلف , چشمه سارها , زمين هاي تنيس و سالن بولينگ , سينما و آمفي تئاتر روباز در اين مجموعه 110 هكتاري وجود دارند
مناره پامنار،تهران
سردرباغ ملي،تهران