درباره ارگ علی شاه تبریز

ارگ تبریز ( علی ‌شاه ) یکی از بلند ترین دیوار های تاریخی کشور و نماد شهر تبریز و یکی از بنا های تاریخی شهر تبریز است . ارگ علیشاه یا ارگ تبریز در مرکز شهر تبریز ( منطقه 8 ) ، در ضلع جنوبی تقاطع خیابان امام خمینی و فردوسی ، مابین چهارراه شریعتی و میدان شهرداری قرار دارد و امروزه فضای پیرامون آن برای برگزاری نماز جمعه مورد استفاده قرار می ‌گیرد و مصلای بزرگ تبریز در این مکان احداث شده ‌است که سالانه پذیرای هزاران نفر از گردشگران داخلی و خارجی است .
بنای ارگ تبریز باقیمانده مسجدی است که در قرن هشتم هجری توسط تاج الدین علیشاه وزیر الجایتو ساخته شده است . این بنا بر اثر زمین ‌لرزه و گذر زمان تا حدودی تخریب شده است . در محوطه ارگ ، آثار تاریخی ارزشمندی همچون « مدرسه نجات » که به ‌عنوان یکی از نخستین مدارس ایران به ‌شمار می ‌رفت و نیز « سالن تئاتر شیر و خورشید » قرار داشت که پس از شروع برنامه تخریب و تبدیل ارگ تبریز به مصلای بزرگ تبریز از سال ۱۳۶۰ و در زمان امامت جمعه آیت ‌الله ملکوتی ، بخش اعظمی از ارگ توسط جهاد سازندگی با بولدوزر و مواد منفجره تخریب شده است .
ارگ تبریز و محوطه باستانی آن در ۱۵ دی ۱۳۱۰ خورشیدی به شماره ۱۷۰ در فهرست آثار ملی ایران به ‌ثبت رسیده است و نقشه حریم استحفاظی قانونی و ضوابط حفاظتی آن در نشست ۲۹ خرداد ۱۳۵۷ شورای حفاظت آثار تاریخی اداره کل حفاظت آثار تاریخی مشخص و مورد تأیید اعضا قرار گرفته است .
امروزه تنها بخشی از دیوار های عظیم و محراب بسیار بلند شبستان جنوبی این مسجد برجای مانده است که خود موید شکوه و آبادانی آن در گذشته است . دیوار های موجود در حقیقت تشکیل ‌دهنده ایوان طاق ‌پوش و حمال طاقی استوانه ای عظیمی بوده است که فضای به ‌وجود آمده به‌ عنوان شبستان و عنصبر اصلی مسجد علی ‌شاه به ‌شمار می ‌رفته است . بقایای موجود بنا ، حکایت از یک ایوان به ‌عرض ۳۰٬۱۵ متر و جرز و دیوار های کناری به ضخامت ۱۰٬۴۰ متر و پی‌ ها و فونداسیونی ژرف و حجیم متناسب سازه های فوقانی و ارتفاع احتمالی بنا تا خط آغاز طاق استوانه ای ۲۵ متر ( البته دقت رد تناسب سازه های اثر ۳۶ متر صحیح به‌ نظر می‌ رسد ) بوده است .

توصیف ارگ توسط دیگران

حمد الله مستوفی
وزیر خواجه تاج ‌الدین علی‌ شاه جیلانی در تبریز و در خارج محله نارمیان ، مسجد جامع بزرگی ساخته که صحنش دویست گز در دویست گز و در صفحه ای بزرگ از ایوان کسری به مداین بزرگ ‌تر ، اما چون در عمارتش تعجیل کردند ، فرو آمد و در آن مسجد انواع تکلفات به تقدیم رسانیده اند و سنگ مرمر بی ‌مقیسا در او به ‌کار برده و شرح آن را زمان بسیار یابد .

شاردن
تعداد مساجد تبریز دویست و پنجاه است ... مسجد علی‌ شاه تقریباً بالتمام مخروبه و منهدم شده است . قسمت‌ های سفلی که به گزاردن نماز افراد مردم اختصاص دارد و مناره آن را که بسیار رفیع و بلند است ، مرمت کرده اند . هنگام ورود از ایوان نخستین اثری که از تبریز مشاهده می ‌شود ، همین مناره است . چهار صد سال می ‌شود که این مسجد را خواجه علی‌ شاه بنا کرده است . مشار الیه صدر اعظم غازان خان شاهنشاه ایران که مقر سلطنتش تبریز بود و در همان ‌جا نیز به خاک سپرده شده بوده است . هنوز هم مقبره وی در یک منار مخروبه عظیمی که به نام او ، منار « غازان خان » نامیده می شود ، مشهود است .

شفیع جوادی
در زمان عباس میرزای قاجار این بنا به محل قورخانه و مخزن مهمات لشگر تبدیل یافت و و حصاری دور آن کشیده شده ، به همین سبب نیز نام « ارگ » به آن دادند . از ارگ علی شاه اکنون ویرانه ای بیش نمانده است . بلندی ساختمان فعلی ۲۵-۲۶ متر و دهانه محراب آن ۳۸ پا و ۶۹ پله بین دو دیوار از سمت خاور دارد که می ‌توان به بالای بنا رفت . در زمان رضاشاه قسمتی از پهنه اطراف آن را به صورت باغ و گردشگاه عمومی ( باغ ملی ) درآوردند و سالن نمایشی نیز در کنار آن بنا کردند . اخیراً نیز در برنامه های شهرداری تبریز این مسأله منظور شده و قرار است اطراف آن را به‌صورت میدان و خیابان وسعت بدهند ؛ به‌طوری که بنای باقی ‌مانده که نماد تبریز است ، در وسط میدان قرار گیرد .

مجله هنر و مردم
وقتی که به کنار خیابان ارگ رسیدم دربش را باز دیدم همان جوی آبی که حمد الله مستوفی و ژان شاردن و دیگران از آن نام برده اند در وسط باغچه بزرگی جلوی دیوار عظیم ارگ به ‌چشم می‌ خورد . زلال و روان و در دو سمتش درخت و چمن . به سمت چپ ، ساختمانی بود که بر سردرش نوشته بود : « تئاتر آذربایجان » . این قسمت را در زمان رضاشاه ساخته اند .
رو به ‌روی من صحنی بود میان سه دیوار که عظیم بالا رفته بود و سمت چپش ۶۹ پله با فاصله هایی بیش از ۲۰ سانتی ‌متر که بالا رفتن را دشوار می ‌کرد و نفس را می ‌راند . پله یک بار پیچ می ‌خورد و بعد با همان فاصله می ‌رسد به بالای دیوار . بلندی دیوار ۲۵ متر است و ضخامت آن حدود ۱۰ ( دقیقا ۱۰٬۴۰ متر ) که شاید در گذشته با کاشی یا مرمر پوشیده بود ؛ اما من که اثری از این دو ندیدم . دور سه دیوار را گشتم با جا های قرار دادن تنفگ که در اطراف دیدم به تمام بارویی عظیم به نظرم آمد و ظاهراً از زمان عباس میرزا که مسجد علی شاه را تبدیل به قورخانه و انبار مهمات کردند ، همین شکل مورد استفاده را هم پیدا کرد ؛ به شکلی که هیچ ‌کس ممکن نیست از ۶۹ پله بنا بالا برود و در و دیوار ها را بگردد و بگوید که این‌جا مسجد بوده است و نه یک قلعه مستحکم نظامی .
دور دیوارها - از بالا - حفره های بزرگی دیدم که به دهانه چاه ‌مانندی و کبوتران چاهی را دیدم که در عمق این حفره ها آمد و شد می ‌کردند . بعد به تحقیق دریافتم که این حفره ها آغاز ره های زیرزمینی و دالان ‌های بسیار پهن و بلندی بوده که در زمان ‌های مختلف - به ‌ویژه در دوره قاجاریه و در جریان انقلاب مشروطه و شاید هم در دوره مغول و زمان ‌های پس از آن - به ‌نوان ره های مخفی برای فرار و رسیدن سریع از این‌ جا به جا های دیگر به ‌کار می ‌آمده اند .

احمد کسروی
غزوخان ( عزت ‌الله خان ) از وضع آشفته دوران محمد علی شاه بهره جسته و برای چپاول تبریز با مستبدان همکاری کرده و به تبریز حمله ‌ور شده‌ بود . آزادی ‌خواهان هم از زیر همین نقب به پشت دشمن حمله کردند و پیروز شدند . در مسجد کبود تبریز پشت صحن دوم به دهانه ای برخوردم که دریافتم نقابی است که به ارگ علی شاه می ‌رسد .

بیت ‌الله جمالی
قسمتی از دانشسرای دختران تبریز که در محوطه مسجد استاد و شاگرد سابق بنا شده است ، چند سال پیش فرود می‌ نشیند و گودال یا تونلی بزرگ نمایان می شود ؛ اما برای آن‌ که کاوش کنند ، آن را پر کردند . احتمال می ‌رود که تونل قسمتی از این را زیرزمینی بوده است ؛ این راه به ‌قدری بزرگ بود که می شد با درشکه از آن عبور کرد .
پشت دیوار بلند ارگ تبریز در هر سه سمت ویرانه است با تکه باغی و خانه ای و مدرسه ای . دهانه محراب ۳۸ پا است و ۶۹ پله که از آن بالا رفتیم . بین دو دیوار از سمت خاور ساخته شده است که در زمان سلطنت رضا شاه قسمتی از تپه اطراف ارگ را به‌ صورت باغ و گردشگاه عمومی درآوردند که ساختن سالن تئاتر آذربایجان هم در همین برنامه بوده است ... به‌ طوری که مشهود است در زیر ابن بن ، سه نقب یا دالان زیرزمینی وجود دارد که یک رشته آن از ارگ به شنب ‌غازان و رشته دیگر به باغ‌ میشه فعلی - محل سابق ربع رشیدی - و رشته ای نیز از وسط بازار گذشته و پس از عبور از زیر رودخانه آجی ‌چای به حوالی فرودگاه می‌ رسد .

علی ‌اکبر سرفراز
بنای ارگ بنایی ناتمام است و به دو بخش قدیمی و جدید تقسیم می شود . بخش جدید توسط تاج ‌الدین علی شاه به بخش قدیمی افزوده شده است . بخش قدیمی که در سال ۱۳۶۰ تخریب شد در شمال و بخش جدید در قسمت جنوبی که اکنون باقی مانده ، ساخته شده است .