آبشار عیش آباد
درباره آبشار عیش آباد
آبشار عیش آباد یکی از جای های دیدنی استان آذربایجان شرقی است که در پیرامون روستای عیش آباد از توابع دهستان میشاب شمالی بخش مرکزی شهرستان مرند قرار گرفته است . ارتفاع این آبشار حدود ۱۵ متر بوده و حدود ۳۰۰ متر مربع وسعت دارد .
در قسمت کوهستانى ميشو غربى در جوار روستاى عيش آباد شبستر واقع شده است . بخشى از جاده منتهى به آن اتومبيل رو و بقيه راه کوهستانى است . حدود ۳۰۰ متر مربع وسعت دارد و در جوار کوه و دره منظره بديعى از زيبايى طبيعت را به نمايش گذاشته است .
آبشار گل آخور
درباره آبشار گل آخور
آبشار گل آخور یکی از جا‌های دیدنی استان آذربایجان شرقی است که در حوالی روستای گل آخور از توابع دهستان ارزیل بخش خاروانا شهرستان ورزقان قرار گرفته است . واژه « گل آخور » در زبان ترکی آذربایجانی به معنای « تالاب جاری » می باشد .
وجود رودخانه دائمی با منشا کار کارستیک که دفعتا از کوه خارج می شود ، دره فوق العاده سرسبز و آبشار بسیار زیبا و آسیاب های آبی روستای گل آخور را به صورت یک مجموعه سیاحتی دلپذیر درآورده است .
ارگ علی شاه تبریز
درباره ارگ علی شاه تبریز
ارگ تبریز ( علی شاه ) یکی از بلند ترین دیوار های تاریخی کشور و نماد شهر تبریز و یکی از بنا های تاریخی شهر تبریز است . ارگ علیشاه یا ارگ تبریز در مرکز شهر تبریز ( منطقه 8 ) ، در ضلع جنوبی تقاطع خیابان امام خمینی و فردوسی ، مابین چهارراه شریعتی و میدان شهرداری قرار دارد و امروزه فضای پیرامون آن برای برگزاری نماز جمعه مورد استفاده قرار می گیرد و مصلای بزرگ تبریز در این مکان احداث شده است که سالانه پذیرای هزاران نفر از گردشگران داخلی و خارجی است .
بنای ارگ تبریز باقیمانده مسجدی است که در قرن هشتم هجری توسط تاج الدین علیشاه وزیر الجایتو ساخته شده است . این بنا بر اثر زمین لرزه و گذر زمان تا حدودی تخریب شده است . در محوطه ارگ ، آثار تاریخی ارزشمندی همچون « مدرسه نجات » که به عنوان یکی از نخستین مدارس ایران به شمار می رفت و نیز « سالن تئاتر شیر و خورشید » قرار داشت که پس از شروع برنامه تخریب و تبدیل ارگ تبریز به مصلای بزرگ تبریز از سال ۱۳۶۰ و در زمان امامت جمعه آیت الله ملکوتی ، بخش اعظمی از ارگ توسط جهاد سازندگی با بولدوزر و مواد منفجره تخریب شده است .
ارگ تبریز و محوطه باستانی آن در ۱۵ دی ۱۳۱۰ خورشیدی به شماره ۱۷۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و نقشه حریم استحفاظی قانونی و ضوابط حفاظتی آن در نشست ۲۹ خرداد ۱۳۵۷ شورای حفاظت آثار تاریخی اداره کل حفاظت آثار تاریخی مشخص و مورد تأیید اعضا قرار گرفته است .
امروزه تنها بخشی از دیوار های عظیم و محراب بسیار بلند شبستان جنوبی این مسجد برجای مانده است که خود موید شکوه و آبادانی آن در گذشته است . دیوار های موجود در حقیقت تشکیل دهنده ایوان طاق پوش و حمال طاقی استوانه ای عظیمی بوده است که فضای به وجود آمده به عنوان شبستان و عنصبر اصلی مسجد علی شاه به شمار می رفته است . بقایای موجود بنا ، حکایت از یک ایوان به عرض ۳۰٬۱۵ متر و جرز و دیوار های کناری به ضخامت ۱۰٬۴۰ متر و پی ها و فونداسیونی ژرف و حجیم متناسب سازه های فوقانی و ارتفاع احتمالی بنا تا خط آغاز طاق استوانه ای ۲۵ متر ( البته دقت رد تناسب سازه های اثر ۳۶ متر صحیح به نظر می رسد ) بوده است .
توصیف ارگ توسط دیگران
حمد الله مستوفی
وزیر خواجه تاج الدین علی شاه جیلانی در تبریز و در خارج محله نارمیان ، مسجد جامع بزرگی ساخته که صحنش دویست گز در دویست گز و در صفحه ای بزرگ از ایوان کسری به مداین بزرگ تر ، اما چون در عمارتش تعجیل کردند ، فرو آمد و در آن مسجد انواع تکلفات به تقدیم رسانیده اند و سنگ مرمر بی مقیسا در او به کار برده و شرح آن را زمان بسیار یابد .
شاردن
تعداد مساجد تبریز دویست و پنجاه است ... مسجد علی شاه تقریباً بالتمام مخروبه و منهدم شده است . قسمت های سفلی که به گزاردن نماز افراد مردم اختصاص دارد و مناره آن را که بسیار رفیع و بلند است ، مرمت کرده اند . هنگام ورود از ایوان نخستین اثری که از تبریز مشاهده می شود ، همین مناره است . چهار صد سال می شود که این مسجد را خواجه علی شاه بنا کرده است . مشار الیه صدر اعظم غازان خان شاهنشاه ایران که مقر سلطنتش تبریز بود و در همان جا نیز به خاک سپرده شده بوده است . هنوز هم مقبره وی در یک منار مخروبه عظیمی که به نام او ، منار « غازان خان » نامیده می شود ، مشهود است .
شفیع جوادی
در زمان عباس میرزای قاجار این بنا به محل قورخانه و مخزن مهمات لشگر تبدیل یافت و و حصاری دور آن کشیده شده ، به همین سبب نیز نام « ارگ » به آن دادند . از ارگ علی شاه اکنون ویرانه ای بیش نمانده است . بلندی ساختمان فعلی ۲۵-۲۶ متر و دهانه محراب آن ۳۸ پا و ۶۹ پله بین دو دیوار از سمت خاور دارد که می توان به بالای بنا رفت . در زمان رضاشاه قسمتی از پهنه اطراف آن را به صورت باغ و گردشگاه عمومی ( باغ ملی ) درآوردند و سالن نمایشی نیز در کنار آن بنا کردند . اخیراً نیز در برنامه های شهرداری تبریز این مسأله منظور شده و قرار است اطراف آن را به‌صورت میدان و خیابان وسعت بدهند ؛ به‌طوری که بنای باقی مانده که نماد تبریز است ، در وسط میدان قرار گیرد .
مجله هنر و مردم
وقتی که به کنار خیابان ارگ رسیدم دربش را باز دیدم همان جوی آبی که حمد الله مستوفی و ژان شاردن و دیگران از آن نام برده اند در وسط باغچه بزرگی جلوی دیوار عظیم ارگ به چشم می خورد . زلال و روان و در دو سمتش درخت و چمن . به سمت چپ ، ساختمانی بود که بر سردرش نوشته بود : « تئاتر آذربایجان » . این قسمت را در زمان رضاشاه ساخته اند .
رو به روی من صحنی بود میان سه دیوار که عظیم بالا رفته بود و سمت چپش ۶۹ پله با فاصله هایی بیش از ۲۰ سانتی متر که بالا رفتن را دشوار می کرد و نفس را می راند . پله یک بار پیچ می خورد و بعد با همان فاصله می رسد به بالای دیوار . بلندی دیوار ۲۵ متر است و ضخامت آن حدود ۱۰ ( دقیقا ۱۰٬۴۰ متر ) که شاید در گذشته با کاشی یا مرمر پوشیده بود ؛ اما من که اثری از این دو ندیدم . دور سه دیوار را گشتم با جا های قرار دادن تنفگ که در اطراف دیدم به تمام بارویی عظیم به نظرم آمد و ظاهراً از زمان عباس میرزا که مسجد علی شاه را تبدیل به قورخانه و انبار مهمات کردند ، همین شکل مورد استفاده را هم پیدا کرد ؛ به شکلی که هیچ کس ممکن نیست از ۶۹ پله بنا بالا برود و در و دیوار ها را بگردد و بگوید که این‌جا مسجد بوده است و نه یک قلعه مستحکم نظامی .
دور دیوارها - از بالا - حفره های بزرگی دیدم که به دهانه چاه مانندی و کبوتران چاهی را دیدم که در عمق این حفره ها آمد و شد می کردند . بعد به تحقیق دریافتم که این حفره ها آغاز ره های زیرزمینی و دالان های بسیار پهن و بلندی بوده که در زمان های مختلف - به ویژه در دوره قاجاریه و در جریان انقلاب مشروطه و شاید هم در دوره مغول و زمان های پس از آن - به نوان ره های مخفی برای فرار و رسیدن سریع از این جا به جا های دیگر به کار می آمده اند .
احمد کسروی
غزوخان ( عزت الله خان ) از وضع آشفته دوران محمد علی شاه بهره جسته و برای چپاول تبریز با مستبدان همکاری کرده و به تبریز حمله ور شده بود . آزادی خواهان هم از زیر همین نقب به پشت دشمن حمله کردند و پیروز شدند . در مسجد کبود تبریز پشت صحن دوم به دهانه ای برخوردم که دریافتم نقابی است که به ارگ علی شاه می رسد .
بیت الله جمالی
قسمتی از دانشسرای دختران تبریز که در محوطه مسجد استاد و شاگرد سابق بنا شده است ، چند سال پیش فرود می نشیند و گودال یا تونلی بزرگ نمایان می شود ؛ اما برای آن که کاوش کنند ، آن را پر کردند . احتمال می رود که تونل قسمتی از این را زیرزمینی بوده است ؛ این راه به قدری بزرگ بود که می شد با درشکه از آن عبور کرد .
پشت دیوار بلند ارگ تبریز در هر سه سمت ویرانه است با تکه باغی و خانه ای و مدرسه ای . دهانه محراب ۳۸ پا است و ۶۹ پله که از آن بالا رفتیم . بین دو دیوار از سمت خاور ساخته شده است که در زمان سلطنت رضا شاه قسمتی از تپه اطراف ارگ را به صورت باغ و گردشگاه عمومی درآوردند که ساختن سالن تئاتر آذربایجان هم در همین برنامه بوده است ... به طوری که مشهود است در زیر ابن بن ، سه نقب یا دالان زیرزمینی وجود دارد که یک رشته آن از ارگ به شنب غازان و رشته دیگر به باغ میشه فعلی - محل سابق ربع رشیدی - و رشته ای نیز از وسط بازار گذشته و پس از عبور از زیر رودخانه آجی چای به حوالی فرودگاه می رسد .
علی اکبر سرفراز
بنای ارگ بنایی ناتمام است و به دو بخش قدیمی و جدید تقسیم می شود . بخش جدید توسط تاج الدین علی شاه به بخش قدیمی افزوده شده است . بخش قدیمی که در سال ۱۳۶۰ تخریب شد در شمال و بخش جدید در قسمت جنوبی که اکنون باقی مانده ، ساخته شده است .
ارگ علی شاه تبریز
درباره ارگ علی شاه تبریز
ارگ تبریز ( علی شاه ) یکی از بلند ترین دیوار های تاریخی کشور و نماد شهر تبریز و یکی از بنا های تاریخی شهر تبریز است . ارگ علیشاه یا ارگ تبریز در مرکز شهر تبریز ( منطقه 8 ) ، در ضلع جنوبی تقاطع خیابان امام خمینی و فردوسی ، مابین چهارراه شریعتی و میدان شهرداری قرار دارد و امروزه فضای پیرامون آن برای برگزاری نماز جمعه مورد استفاده قرار می گیرد و مصلای بزرگ تبریز در این مکان احداث شده است که سالانه پذیرای هزاران نفر از گردشگران داخلی و خارجی است .
بنای ارگ تبریز باقیمانده مسجدی است که در قرن هشتم هجری توسط تاج الدین علیشاه وزیر الجایتو ساخته شده است . این بنا بر اثر زمین لرزه و گذر زمان تا حدودی تخریب شده است . در محوطه ارگ ، آثار تاریخی ارزشمندی همچون « مدرسه نجات » که به عنوان یکی از نخستین مدارس ایران به شمار می رفت و نیز « سالن تئاتر شیر و خورشید » قرار داشت که پس از شروع برنامه تخریب و تبدیل ارگ تبریز به مصلای بزرگ تبریز از سال ۱۳۶۰ و در زمان امامت جمعه آیت الله ملکوتی ، بخش اعظمی از ارگ توسط جهاد سازندگی با بولدوزر و مواد منفجره تخریب شده است .
ارگ تبریز و محوطه باستانی آن در ۱۵ دی ۱۳۱۰ خورشیدی به شماره ۱۷۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و نقشه حریم استحفاظی قانونی و ضوابط حفاظتی آن در نشست ۲۹ خرداد ۱۳۵۷ شورای حفاظت آثار تاریخی اداره کل حفاظت آثار تاریخی مشخص و مورد تأیید اعضا قرار گرفته است .
امروزه تنها بخشی از دیوار های عظیم و محراب بسیار بلند شبستان جنوبی این مسجد برجای مانده است که خود موید شکوه و آبادانی آن در گذشته است . دیوار های موجود در حقیقت تشکیل دهنده ایوان طاق پوش و حمال طاقی استوانه ای عظیمی بوده است که فضای به وجود آمده به عنوان شبستان و عنصبر اصلی مسجد علی شاه به شمار می رفته است . بقایای موجود بنا ، حکایت از یک ایوان به عرض ۳۰٬۱۵ متر و جرز و دیوار های کناری به ضخامت ۱۰٬۴۰ متر و پی ها و فونداسیونی ژرف و حجیم متناسب سازه های فوقانی و ارتفاع احتمالی بنا تا خط آغاز طاق استوانه ای ۲۵ متر ( البته دقت رد تناسب سازه های اثر ۳۶ متر صحیح به نظر می رسد ) بوده است .
توصیف ارگ توسط دیگران
حمد الله مستوفی
وزیر خواجه تاج الدین علی شاه جیلانی در تبریز و در خارج محله نارمیان ، مسجد جامع بزرگی ساخته که صحنش دویست گز در دویست گز و در صفحه ای بزرگ از ایوان کسری به مداین بزرگ تر ، اما چون در عمارتش تعجیل کردند ، فرو آمد و در آن مسجد انواع تکلفات به تقدیم رسانیده اند و سنگ مرمر بی مقیسا در او به کار برده و شرح آن را زمان بسیار یابد .
شاردن
تعداد مساجد تبریز دویست و پنجاه است ... مسجد علی شاه تقریباً بالتمام مخروبه و منهدم شده است . قسمت های سفلی که به گزاردن نماز افراد مردم اختصاص دارد و مناره آن را که بسیار رفیع و بلند است ، مرمت کرده اند . هنگام ورود از ایوان نخستین اثری که از تبریز مشاهده می شود ، همین مناره است . چهار صد سال می شود که این مسجد را خواجه علی شاه بنا کرده است . مشار الیه صدر اعظم غازان خان شاهنشاه ایران که مقر سلطنتش تبریز بود و در همان جا نیز به خاک سپرده شده بوده است . هنوز هم مقبره وی در یک منار مخروبه عظیمی که به نام او ، منار « غازان خان » نامیده می شود ، مشهود است .
شفیع جوادی
در زمان عباس میرزای قاجار این بنا به محل قورخانه و مخزن مهمات لشگر تبدیل یافت و و حصاری دور آن کشیده شده ، به همین سبب نیز نام « ارگ » به آن دادند . از ارگ علی شاه اکنون ویرانه ای بیش نمانده است . بلندی ساختمان فعلی ۲۵-۲۶ متر و دهانه محراب آن ۳۸ پا و ۶۹ پله بین دو دیوار از سمت خاور دارد که می توان به بالای بنا رفت . در زمان رضاشاه قسمتی از پهنه اطراف آن را به صورت باغ و گردشگاه عمومی ( باغ ملی ) درآوردند و سالن نمایشی نیز در کنار آن بنا کردند . اخیراً نیز در برنامه های شهرداری تبریز این مسأله منظور شده و قرار است اطراف آن را به‌صورت میدان و خیابان وسعت بدهند ؛ به‌طوری که بنای باقی مانده که نماد تبریز است ، در وسط میدان قرار گیرد .
مجله هنر و مردم
وقتی که به کنار خیابان ارگ رسیدم دربش را باز دیدم همان جوی آبی که حمد الله مستوفی و ژان شاردن و دیگران از آن نام برده اند در وسط باغچه بزرگی جلوی دیوار عظیم ارگ به چشم می خورد . زلال و روان و در دو سمتش درخت و چمن . به سمت چپ ، ساختمانی بود که بر سردرش نوشته بود : « تئاتر آذربایجان » . این قسمت را در زمان رضاشاه ساخته اند .
رو به روی من صحنی بود میان سه دیوار که عظیم بالا رفته بود و سمت چپش ۶۹ پله با فاصله هایی بیش از ۲۰ سانتی متر که بالا رفتن را دشوار می کرد و نفس را می راند . پله یک بار پیچ می خورد و بعد با همان فاصله می رسد به بالای دیوار . بلندی دیوار ۲۵ متر است و ضخامت آن حدود ۱۰ ( دقیقا ۱۰٬۴۰ متر ) که شاید در گذشته با کاشی یا مرمر پوشیده بود ؛ اما من که اثری از این دو ندیدم . دور سه دیوار را گشتم با جا های قرار دادن تنفگ که در اطراف دیدم به تمام بارویی عظیم به نظرم آمد و ظاهراً از زمان عباس میرزا که مسجد علی شاه را تبدیل به قورخانه و انبار مهمات کردند ، همین شکل مورد استفاده را هم پیدا کرد ؛ به شکلی که هیچ کس ممکن نیست از ۶۹ پله بنا بالا برود و در و دیوار ها را بگردد و بگوید که این‌جا مسجد بوده است و نه یک قلعه مستحکم نظامی .
دور دیوارها - از بالا - حفره های بزرگی دیدم که به دهانه چاه مانندی و کبوتران چاهی را دیدم که در عمق این حفره ها آمد و شد می کردند . بعد به تحقیق دریافتم که این حفره ها آغاز ره های زیرزمینی و دالان های بسیار پهن و بلندی بوده که در زمان های مختلف - به ویژه در دوره قاجاریه و در جریان انقلاب مشروطه و شاید هم در دوره مغول و زمان های پس از آن - به نوان ره های مخفی برای فرار و رسیدن سریع از این جا به جا های دیگر به کار می آمده اند .
احمد کسروی
غزوخان ( عزت الله خان ) از وضع آشفته دوران محمد علی شاه بهره جسته و برای چپاول تبریز با مستبدان همکاری کرده و به تبریز حمله ور شده بود . آزادی خواهان هم از زیر همین نقب به پشت دشمن حمله کردند و پیروز شدند . در مسجد کبود تبریز پشت صحن دوم به دهانه ای برخوردم که دریافتم نقابی است که به ارگ علی شاه می رسد .
بیت الله جمالی
قسمتی از دانشسرای دختران تبریز که در محوطه مسجد استاد و شاگرد سابق بنا شده است ، چند سال پیش فرود می نشیند و گودال یا تونلی بزرگ نمایان می شود ؛ اما برای آن که کاوش کنند ، آن را پر کردند . احتمال می رود که تونل قسمتی از این را زیرزمینی بوده است ؛ این راه به قدری بزرگ بود که می شد با درشکه از آن عبور کرد .
پشت دیوار بلند ارگ تبریز در هر سه سمت ویرانه است با تکه باغی و خانه ای و مدرسه ای . دهانه محراب ۳۸ پا است و ۶۹ پله که از آن بالا رفتیم . بین دو دیوار از سمت خاور ساخته شده است که در زمان سلطنت رضا شاه قسمتی از تپه اطراف ارگ را به صورت باغ و گردشگاه عمومی درآوردند که ساختن سالن تئاتر آذربایجان هم در همین برنامه بوده است ... به طوری که مشهود است در زیر ابن بن ، سه نقب یا دالان زیرزمینی وجود دارد که یک رشته آن از ارگ به شنب غازان و رشته دیگر به باغ میشه فعلی - محل سابق ربع رشیدی - و رشته ای نیز از وسط بازار گذشته و پس از عبور از زیر رودخانه آجی چای به حوالی فرودگاه می رسد .
علی اکبر سرفراز
بنای ارگ بنایی ناتمام است و به دو بخش قدیمی و جدید تقسیم می شود . بخش جدید توسط تاج الدین علی شاه به بخش قدیمی افزوده شده است . بخش قدیمی که در سال ۱۳۶۰ تخریب شد در شمال و بخش جدید در قسمت جنوبی که اکنون باقی مانده ، ساخته شده است .
رصدخانه مراغه
درباره رصدخانه مراغه
ستاره‌شناسان آماتور بر روی تپه رصدخانه مراغه در مقابل گنبدی که برای محافظت آثار تاریخی ساخته شده است .
رصد خانه مراغه رصد خانه ای بود که در دوره هلاکوخان زیر نظر خواجه نصیر طوسی در شهر مراغه ساخته شد . این رصد خانه روی تپه ای در غرب مراغه قرار داشته است و امروزه تنها پی های بخش های مختلف و بخشی از سدس سنگی آن باقی مانده است. در سال های اخیر گنبدی برای محافظت از بقایای این بنا بر روی بخشی از آن ساخته شده است.
پرویز ورجاوند و همکارانش در دهه ۱۳۵۰ خورشیدی به کاوش در محوطه این رصد خانه پرداختند و قسمت های مختلف آن را شناسایی کردند . ساختمان اصلی این رصد خانه به شکل برجی استوانه ای ساخته شده بود . در ساختمان های جنبی آن یک کتابخانه و محل اقامت کارکنان تشخیص داده شده است .
پیشینه
بنای رصدخانه مراغه در سال ۶۵۷ هجری ( ۱۲۶۱ میلادی ) به سفارش خواجه نصیرالدین طوسی و به فرمان هولاکو - نوه چنگیز خان مغول - آغاز شد . هولاکو برای نگهداری این سازمان پژوهشی موقوفه های ویژه ای درنظر گرفت . کتابخانه ای شامل ۴۰۰ هزار جلد کتاب و ابزار های اختر شناسی ، از جمله ذات الربع دیواری به شعاع ۴۳۰ سانتی متر ، کره های ذات الحلق ، حلقه انقلابی ، حلقه اعتدالی و حلقه سموت نیز فراهم شدند . در همین جا بود که زیج ایلخانی به سال ۶۷۰ هجری (۱۲۷۶ میلادی ) فراهم شد .
رصد خانه مراغه فقط مخصوص رصد ستارگان نبود و یک سازمان علمی گسترده بود که بیش تر شاخه های دانش درس داده می شد و مشهور ترین دانشمندان آن عصر - از جمله قطب الدین شیرازی ، کاشف علت اصلی تشکیل رنگین کمان - در آن جا جمع شده بودند . به علاوه چون در آن زمان ارتباط علمی چین و ایران به علت استیلادی مغولان بر هر دو سرزمین برقرار شده بود ، دانشمندان چینی - از جمله فردی به نام فائو مون جی - در این مرکز فعالت داشتند . همچنین فیلسوف و فرهنگ نامه نویس مسیحی - ابن العبری - در رصد خانه مراغه به درس دادن کتاب های اصول اقلیدوس و المجسطی بطلمیوس مشغول بود .
زیج ایلخانی
خواجه نصیرالدین طوسی « زیج ایلخانی » را از روی رصد های انجام شده در رصد خانه مراغه تدوین کرده است . زیج ایلخانی سده ها از اعتبار خاصی در بسیاری از سرزمین های آن زمان - از جمله در چین - برخوردار بوده است و در سال ۱۳۵۶ میلادی (۳۰۰ سال پس از مرگ طوسی ) ترجمه و در اروپا منتشر شد . قدیمی ترین نسخه این زیج در کتابخانه ملی پاریس نگهداری می شود .
میدان و کاخ شهرداری تبریز
درباره میدان و کاخ شهرداری تبریز
میدان شهرداری تبریز معروف به میدان ساعت است . میدان شهرداری ( ساعت ) در مقابل کاخ شهرداری تبریز معروف به « ساختمان ساعت » واقع شده است . مردم به این میدان « ساعات قاباغی » ( جلوی ساعت ) می گویند . این میدان در تقاطع خیابان های ارتش و خیابان امام ( پهلوی سابق ) قرار دارد .
وجه تسمیه این میدان به سبب شهرت ساعت تعبیه شده بر عمارت شهرداری می باشد .
این میدان تا سال ۱۳۲۴ چهار راه بود . در زمان حکومت ملی آذربایجان میدان آن ساخته شد و تندیس نیمتنه باقرخان سالار ملی در آنجا نصب شد . پس از سقوط حکومت ملی این تندیس برداشته شد و مجسمه محمدرضا شاه را در آن جا قرار دادند . این میدان از میادین اصلی شهر تبریز به شمار می آید .
کاخ شهرداری تبریز
کاخ شهرداری تبریز یکی از بنا های زیبا ، مستحکم و دیدنی شهر تبریز است که در سال ۱۳۱۴ خورشیدی و به دستور رضاشاه پهلوی در محل گورستان متروک و مخروبهٔ کوی نوبر با نظارت مهندسان آلمانی و در زمان ریاست شهرداری حاج ارفع الملک جلیلی بنا شد .
کاخ شهرداری تبریز در مرکزی ترین نقطه شهر تبریز و در میدان شهرداری ( ساعت ) این شهر واقع شده است.
کاخ شهرداری تبریز از ابتدای احداث تا حال ، به عنوان ساختمان شهرداری شهر تبریز مورد استفاده قرار گرفته است و امروزه با تقسیم شهر تبریز به هشت منطقه ، این بنا به عنوان شهرداری مرکزی شهر تبریز محسوب می شود . البته امروزه نیز ، اکثر امور عمرانی و اداری شهرداری تبریز در این تالار و عمارت متمرکز شده است .
کاخ شهرداری تبریز دارای یک برج ساعت چهارصفحه ای به ارتفاع ۳۰٫۵ متر است که باطنین موزون زنگ هایش ، هر ۱۵ دقیقه یک بار ، گذشت زمان را به گوش مردم تبریز می رساند . نمای خارجی این بنا از سنگ تراشیده شده است و نقشه ساختمان شبیه به طرح یک عقاب درحال پرواز می باشد که با نمونهٔ ساختمان های کشور آلمان ، قبل از جنگ جهانی دوم مطابقت دارد .
روستای کندوان
درباره روستای کندوان
کندوان یکی از روستا های دهستان سهند می باشد که در 18 کیلومتری جنوب اسکو در دامنه سر سبز سلطان داغی و 62 کیلومتری جنوب غربی تبریز قرار گرفته است . خانه های سنتی و باستانی کندوان از نظر نوع معماری در ایران نظیر ندارد و عقیده تعدادی از محققین احداث این خانه ها به قرن 7 هجری همزمان با یورش مغول ها نسبت داده می شود . برخی بر این عقیده اند که حتی به دوره بسیار کهن قبل از اسلام نیز مربوط می شود .
کندوان یکی از روستا های استان آذربایجان شرقی است که در دهستان سهند بخش مرکزی شهرستان اسکو واقع شده‌است . این روستا دارای جاذبه‌های گردشگری فراوانی است که به‌دلیل شکل خانه های آن که به مانند کندوی عسل در دل کوه کنده شده اند است .
عسل از مهم ترین سوغات این روستا است .
کندوان یکی از سه روستای صخره ای جهان است که این موجب جذابیت بی نظیر آن شده است . معماری روستای کندوان و جاری بودن زندگی مردم در قالب بافت قدیمی آن یک استثنا در دنیا به حساب می آید . چرا که دیگر در ترکیه و آمریکا کسی در کاپادوکیه و داکوتا زندگی نمی کند . کندوان روستایی است بنا شده در صخره و تنها سازه این دهکده را سنگ ها تشکیل می دهند . خانه ها هرمی شکل هستند و برای دام ها نیز حفره هایی در سنگ ها بنا شده است .
کندوان منطقه‌ای ییلاقی از رشته کوه های سهند است که مراتع سرسبزش عشایر زیادی را به آن جا می کشاند . چشمه آب معدنی کندوان نیز یکی از جاذبه های این روستای ۶ هزار ساله محسوب می شود . آب این چشمه با کمترین درصد سنگینی برای درمان بیماری های کلیوی بسیار مفید است .
پرفسور « دیوید رول » باستان شناس مشهور انگلیسی در سفر به ایران و کشف نخستین مسیر پستی دنیا ، قدمت کندوان در این مسیر را یکی از استنادات خود برای نظریه فرود آدم _ یکجانشینی بشر غار نشین و زندگی اجتماعی انسان ها _ قرار داده است .
این روستا طبق سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1375، 137 خانوار و 750 نفر جمعیت دارد که به کار کشاورزی و دامداری و صنایع دستی اشتغال دارند . آنچه به کندوان هویت باستانی داده وجود 117 خانوار و منزل مسکونی در درون توده های مخروطی و هرمی شکل صخره ای است . روستاییان کندوان داخل این توده ها برای خود خانه مسکونی ، آغل ، انبار و کارگاه ایجاد کرده اند .
معماری صخره ای ، حاکی از صحنه های مبارزه و جدال انسان با طبیعت و در خدمت گرفتن صخره های طبیعی است . در معماری معمولی ، به وسیله مصالح ساختمانی گچ ، آهک و خشت ، هیئت اصلی بنا را به وجود می آورند ، در صورتی که در معماری صخره ای فضای مورد نظر در درون توده سنگ هویدا می گردد و سنگ ، مانند کالبدی ، قشری مستحکم در اطراف این فضا ایجاد می کند .
در اثر فعل و انفعالات آتشفشانی کوه های سهند ؛ منظره ای در یکی از خوش آب و هوا ترین نقاط ایران ایجاد شده که بیشتر به نظر خواب و خیال می آید . ده ها کران چندتایی ، جفتی ، تکی ، مخروطی شکل و دوک مانند ؛ یکی از بهترین مناظر طبیعی ایران را مجسم ساخته است . از دهانه های آتشفشان سهند و دیگر کوه های آتشفشانی اطراف ، طی هزاران سال ، مواد مذاب بیرون می جهیده است . این گدازه ها در طی قرون متمادی روی هم انباشته و به تدریج بر روی آنها پوسته ای از سنگ ایجاد گردیده است . توده ها و گدازه های مذاب آتشفشانی به وسیله باد و بوران طی هزاران سال متمادی تغییر شکل داده و به فرم کران در آمده است . به تدریج قسمت های کمتر سخت کران ها ریخته و قسمت های سخت تر باقی مانده و وضعیت کنونی را که بیشتر به معجزه طبیعی شباهت دارد ایجاد نموده است . باد و باران مفرط به خصوص در کران های ناحیه ورودی روستا بیشتر موثر بوده و صدمه زیادی به آنها وارد آورده، در صورتی که در شرق و انتهای روستا به خاطر وجود تپه های مرتفع کران ها بلند تر و سالم تر باقی مانده است .
در این مورد احتمالا حمله مغولان سبب شد که مردم روستا های اطراف و بخصوص " حیله ور " از موقعیت طبیعی کران ها استفاده نموده به تدریج درون کران ها را خالی کرده و در آنها مستقر شوند . بدین ترتیب هم خود را از نظر مقابله با بیگانگان در امان دیدند هم سکونت در کران ها را در تابستان و زمستان برای مقابله با سرما و گرما کاملاً مطبوع یافتند .
آنچنان که آنوبانینی مشاهده کرد ؛ روستای کندوان دارای مسجد ، حمام ، مدرسه و آسیا می باشد که کران مسجد یکی از بزرگ ترین کران های روستا را تشکیل داده است . به دلیل شکل مخروطی خاص ، اغلب کران های دارای طبقات مختلف ، از داخل با یکدیگر ارتباط ندارند . کران ها عموما دارای دو طبقه بوده و در بعضی موارد سه و حتی چهار طبقه نیز در آنها ایجاد کرده اند .
ارتباط طبقات بالایی کرانها با خارج، از طریق پلکان های بسیار زیبایی از بدنه خود کران تامین گشته است . طبقه هم کف ، اکثرا اصطبل بوده و طبقات دوم و سوم و چهارم به عنوان سکونت گاه استفاده می شود . در بعضی موارد از طبقه چهارم به عنوان انبار نیز استفاده کرده اند . آبریز ها اکثرا در کنار معابر و در خارج از کران ها و محیط مسکونی قرار داشته و هر چند خانواده به طور مشترک دارای یک آبریز هستند . آبریز ها اکثرا دارای چند محل نشیمن و انباره می اشد که بستگی به شیب زمین دارد . به خاطر قطر و ضخامت زیاد کران ها، ایجاد نورگیر در طبقات پایین کار بسیار مشکلی است، بدین مناسبت نورگیر ها اغلب در طبقات بالا واقع شده اند . جنس پنجره ها از چوب بوده اغلب به شکل شطرنجی و در آنها قطعات کوچک شیشه تعبیه شده است .
قلعه ضحاک
درباره قلعه ضحاک
در 3 کیلومتری ایستگاه خراسانک و بر فراز کوهساری که تونل مستقیم و طویل دو کیلومتری راه آهن مراغه به میانه از آن می گذرد بقایای ساختمان مفصل و سنگ و گچی به چشم می خورد که به قلعه ضحاک معروف است . عده ای از باستانشناسان بنای این قلعه را متعلق به دوره ی ماد ها می دانند که بعد ها نیز در دوران هخامنشی ، اشکانی ، ساسانی مورد استفاده قرار گرفته و در دوره های اسلامی به صورت دژ و سیخ بزرگی درآمده است آنچه امروزه بیش از هر چیزی جلب توجه می کند چهار طاق زیبایی از عهد ساسانی است . دو طرف باز این بنا در لب پرتگاهی در کنار دره قرار دارد ابعاد چهار طاقی که به شکل مربع و به ابعاد متر و با پایه هایی به ضلع متر می باشد . که دارای سقفی با پوشش ضربی است . به گفته ی برخی از باستانشناسان بر خلاف طاق های دیگر دوره ی ساسانی از این چهار طاق به عنوان افروختن آتش استفاده نمی شد . بلکه به عنوان برج دیده بانی که مشرف به دره ها و دشت های اطراف بوده است به کار می رفت و مصالح این قلعه به خصوص چهار طاق های آن از آجر های بزرگ سرخ رنگ می باشد که مانند بسیاری از بنا های دوره ی ساسانی آجرهای آن به صورت افقی و قائم روی هم قرار گرفته است بقایای دیواره های سنگی و گچی قلعه ی ضحاک ظاهرا از دوران ما قبل اسلام است و احتمال می رود در قرون 3 و 4 تعمیرات و الحاقاتی در آن صورت گرفته شده است معهذا این بنا تا قبل از اسلام و تا دوره اسماعیلیه مورد استفاده قرار گرفته است .
قلعه ضحاک قلعه ضحاک در۲۰ کیلومتری جنوب شرقی شهرستان هشترود در استان آذربایجان شرقی در ایران واقع شده است . این دژ تاریخی ، احتمالاً بازمانده‌ای از دوران اشکانیان است ، یا معبدی زردشتی بوده و یا محلی برای پادگان نظامی محلی بوده است .
قلعه ضحاک ( آژدهاک ) یا داش قلعه در 28 کیلومتری شرق عجب شیر و در ساحل شرقی دریاچه ارومیه و در 95 کیلومتری جنوب تبریز قرار دارد . قلعه ضحاک با بیش از 3000 سال قدمت بر فراز کوه منفرد ، از مکان های مهم اقوام مانایی و ماد ها بوده است . این قلعه در نزدیکی شهرستان عجب شیر در استان آذربایجان شرقی و یکی از مکان های دیدنی است که در ارتفاع ۲۳۰۰متری از بستر رودخانه قلعه قرار گرفته است . قدمت قلعه ضحاک به اقوام مانایی و ماد ها برمی‌گردد و در تاریخ نام های متعددی از جمله ؛ ضحاک اژدهاک ، قیز قلعه سی ، داش قلعه سی ، باروآس ، رویی دژ و قلعه گویی ذکر شده است . قلعه ضحاک اولین بار توسط یک هیئت باستانشناسی آلمانی در سال 1971 میلادی مورد بررسی و تحقیق قرار گرفته است . آثار برجای مانده از برج های نیم استوانه ای به نام دروازه قلعه و پوشش دیوار ها که از سنگ های مکعب مستطیلی است ، قدمت آن را تا دوره ساسانی می رساند ولی سفال های به دست آمده از این قلعه مربوط به سده های ششم و هفتم هجری است . از این قلعه که به عنوان یک دژ استفاده می شده ، از سه طرف مشرف به پرتگاه بوده و دیوار های آن کنده کاری شده است . در این قلعه مخازن سنگ ، آب انبار ، آسیاب ، سالن شورا ، حمام و ده ها آثار دیگر وجود دارد . نیمی از اتاق های قلعه بی سقف در زمین کنده شده و نیم دیگر در کوه و به صورت حفره ای درآورده شده است . اغلب این حفره ها چاله آبی هم ( آب انبار ) دارند . همچنین بر دیوار های این حفره های سنگی ، طاقچه های کوچکی کنده شده است . در داش قلعه ضحاک ، تک حفره هائی نیز دیده می شود که تمام آن را در صخره های عمودی کوه کنده اند .علاوه بر این ها ، آب چشمه ای که در دامنه کوه مقابل قرار دارد با فشار متوسط لوله هایی که در زمین کار گذاشته شده از روی پشته مابین گذشته و به ارتفاع قلعه می رسد . مسیر لوله آب از روی بستری که در زمین به وضوح نمایان است معلوم می گردد به علاوه تکه های متعددی از لوله های گلی و بقایائی از قالب سنگی که با بی قیدی از بستر کنده شده است در اطراف دیده می شود . بستر لوله به عرض 50 سانتی متر و عمق آن حداقل یک متر بوده است . لوله های گلی تقریباً از تکه های خورد تکمیل شده در یکدیگر رفته و در بستر قرار گرفته اند . این قلعه از تاراج و کندو کاوهای غیر مجاز در امان نبوده و فضای اطراف قلعه پوشیده از حفره هایی است که توسط غارتگران برای بدست آوردن عتیقه ، زیرورو شده است .
گرچه ضحاک نماد بی بدیل سیاهی و ظلم در تاریخ اسطوره ای ماست ، اما قلعه ضحاک امروزه پذیرای خیل بی شماری از گردشگرانی است که برای دیدن این قلعه تاریخی به هشترود می روند . در اسطوره ای ایرانی ضحاک سمبل مردی است که ابلیس بر شانه هایش در جوانی بوسه زد و از جای بوسه دو مار رویید ؛ مار هایی که باید هر روز مغز تازه دو جوان را فرو می دادند تا سیر شوند و ضحاک ، این بدی مجسم بی دریغ بود در شکافتن جمجمه جوانان ایران زمین .
رسم زمانه این بود تا آهنگری گمنام از پشت کوره آهنگری ، از لابه لای دم گرم آتش ، پیشبند چرمین خود بر سر میله زد و درفش کاویانی بر دوش قیام کرد . ضحاک که سر می گرفت همه عمر ، سر داد به تیغ کاوه .
مردمان هشترود باستانی باور داشته اند که همین ضحاک مار به دوش در 16 کیلومتری جنوب شرقی شهر سراسکند ، مرکز شهرستان هشترود زندگی می کرده ، در قلعه ای که امروز ما آن را به نام قلعه ضحاک می شناسیم و حتی در خود هشترود محله ای وجود دارد با نام خروجستان ؛ محله ای که در باور اسطوره ای ، کاوه آهنگر در آن دکان آهنگری داشته و از همان جا قیام خود را آغاز کرده است .
این اما وجه اسطوره ای ماجراست و مانند همه تاریخ ایران یا آن بخشی از تاریخ که ما ایرانیان آن را نقل کرده ایم ، دارای 2 وجه افسانه ای و واقعیت است .
واقعیت داستان اما قلعه ضحاک را قلعه ای اشکانی می داند . این قلعه را اولین بار کلنل مونث ایت انگلیسی کشف کرد که در قشون عباس میرزا مشغول خدمت بود . او این بنا را آتشکده ای از دوران ساسانی دانست و این باور بود تا ولفرام کلایس ، معمار و باستان شناس آلمانی در سال 1971 بر پایه مطالعه روی اشیای یافت شده از محوطه بنا رای قطعی داد که قلعه ضحاک یک بنای اشکانی است .
در گرمای خفقان آور این روز ها اگر خواستید یک تعطیلی آخر هفته را بزنید به دل جاده ها ، قلعه ضحاک می تواند مقصد مناسبی باشد . زیبایی دیدنی بنا و هوای خنک آذربایجان بخصوص در دامنه سهند و آن تالاب های طبیعی وسوسه انگیز است .
حالا اگر راه افتاده اید بدانید که برای رسیدن به قلعه ضحاک 4 راه وجود دارد . مسیر اول : از شهر سراسکند در جهت جنوب شرقی که حرکت کنید ، پس از طی 10 کیلومتر راه پر پیچ و خم به ایستگاه راه آهن خراسانک می رسید . تا اینجای راه حسابی دل و روده شما در پیچ های جاده بالا آمده است ؛ اما نگران نباشید . دوباره سر جای خودش برمی گردد ، چون درست همین جای مسیر است که جاده آسفالت تمام می شود و بقیه راه را باید در جاده های شوسه روستایی بپیمایید . از راه آهن به سمت روستای مکتو بروید . پس از 2 کیلومتر پیچ خوردن و خاکی شدن ، به یک سه راهی می رسید .
سمت چپ جاده یک راه فرعی وجود دارد . کافی است کمی در این مسیر باریک و پر پیچ و خم که شیب های تندی هم دارد برانید . پس از 4 کیلومتر راندن که به طور قط شما را به یاد سینمای تریلرهای جاده ای می اندازد ، به قلعه دختر می رسید و تازه اول کار است . بقیه راه را باید پیاده بروید .
مسیر دوم و سوم در واقع یک مسیر است و انتخاب هر کدام از آنها می تواند یک تست روان شناسی خوب برای شناخت شخصیت شما باشد . اگر از ایستگاه راه آهن خراسانک 200 متر به سمت جنوب بروید به تقاطع جاده شوسه روستای خراسانک به روستای مکتو با راه آهن می رسید . حالا راه خود را از روی ریل راه آهن به سمت چپ ادامه دهید تا به یک تونل برسید . یادتان باشد که مراقب باشید قطاری در حال حرکت روی ریل نباشد . تا اینجای راه را که آمدید 2 انتخاب پیش رو دارید . اگر ذاتا انسانی ماجراجو هستید ، می توانید از داخل تونل حرکت کنید و اگر نا غافل قطاری سر رسید ، در جان پناه های درون تونل پناه بگیرید . فقط فراموش نکنید چراغ قوه ای قوی همراه داشته باشید . پس از عبور از تونل ، وارد دره سرسبزی می شوید که رودخانه شورچای در آن جریان دارد . شما حالا در جنوب شرقی قلعه ضحاک ایستاده اید و اگر کمی دقت کنید می توانید قسمتی از برج و بارو های آن را ببینید .
اگر فقط به آن اندازه ماجراجو بوده اید که برای دیدن قلعه ضحاک تا اینجای راه را بیایید ، می توانید از راه باریکی عبور کنید که در سمت چپ دهانه تونل بر اثر عبور و مرور بازدیدکنندگان به وجود آمده است . پس از طی 2 کیلومتر در این مسیر می توانید از ضلع غربی محوطه به درون آن صعود کنید .
مسیر چهارم : مسیر چهارم مخصوص آدم های باصفا ست . آنها که از راهپیمایی در مسیری روستایی لذت می برند . از راه آهن خراسانک به سمت روستای عربلو حرکت کنید . پس از عبور از داخل روستا به یک صخره عظیم می رسید . از گذرگاه های این صخره خودتان را به دره و ساحل رود قرانقو برسانید . حالا می توانید از ضلع شمالی وارد قلعه شوید .
اینک شما درون قلعه ضحاک ایستاده اید . یعنی محلی که تاکنون در کاوش های باستان شناسی مجموعه ای از اتاق ها و راهرو ها در آن کشف شده است . سال گذشته کاوشگران موفق شدند محل زندگی حکمران قلعه ضحاک را هم کشف کنند ؛ محلی که گچ روی دیوار آن بر خلاف اتاق های دیگر قلعه با گچ ریزدانه اندود شده بود و آثاری از رنگ آمیزی نیز روی دیوار ها کشف شد . در این منطقه قطعات گچبری شده ای کشف شد که روی آن اشکال هندسی و گل و گیاه نقش شده بود . در ضمن 2 قطعه گچبری بسیار نفیس هم یافته شد که روی آن نقش گردونه خورشید حک شده است .
آناهیتا الهه عشق و باروری در ایران باستان ، الهه ای نیرومند ، زیبا و خردمند بوده است . چشمه حیات در باور ایرانیان باستان از وجود این الهه می جوشد و آناهیتا در بالاترین طبقه آسمان زندگی می کند . به همین دلیل است که بیشتر قلعه های باستانی ایران را بر بلندی ها می ساختند . ایرانیان باستان می خواستند به نیرومندی ، خردمندی و زیبایی ، به خود خود زندگی نزدیکتر باشند . با وجود این ، همین شهود اسطوره ای موجب می شده است دشمنان نتوانند به آسانی به قلعه های مرتفع دسترسی داشته باشند . قلعه ضحاک یکی از باستانی ترین و زیباترین نمونه های بازمانده از چنین قلعه هایی است .
این قلعه یک مجموعه باستانی است با 10 کیلومتر طول و 2 کیلومتر عرض که کاوش های تاکنون انجام شده در آن این احتمال را تقویت کرده که باستان شناسان با یک شهر بزرگ اشکانی روبه رو شده اند و ادامه کاوش ها می تواند برای شناخت از تمدن اشکانی مفید باشد . پس اگر تمام این سختی ها را تحمل کرده اید و برای دیدن قلعه ضحاک از چنین مسیری گذشته اید ، بدانید که درست در جایی ایستاده اید که روزگاری نبض تمدن ایرانی در آن می زده است.
کلیسای سنت استپانوس
درباره کلیسای سنت استپانوس
یکی از مناظر تاریخی و توریستی شهرستان جلفا که از جاذبه های گردشگری و چشم اندازهای زیبای طبیعی نیز برخوردار می باشد ، کلیسای « سنت استپانوس » است . این بنای عظیم و دیدنی در 17 کیلومتری غرب شهر جلفا ( در مسیر جاده ی مرزی جلفا- سدّ ارس ) و به فاصله ی سه کیلو متری کرانه ی جنوبی رود ارس ، در آغوش گرم و با صفای کوهستان و در میان درّه ی سر سبز شام با قدمتی بیش ازهزار سال آرمیده است . این کلیسا به علّت قرار گرفتن در روستای متروکه ی شام ، با همین نام نیز خوانده می شود و در زبان مردمان محل این مکان را اغلب با نام کلیسای خرابه می شناسند .
نام اصلی این کلیسا از « اسپانوس » که یکی از حواریون حضرت عیسی (ع) و نخستین شهید تبلیغ در راه مسیحیّت بوده ، اقتباس گردیده است . وجود کلیسا در این منطقه حاکی از آن است که ساکنان اولیه اطراف کلیسا ارمنی بوده اند که بعد از آغاز جنگ جهانی اوّل از این منطقه به مناطق دیگر مهاجرت نموده اند . این کلیسا هر سال در یک روز خاصّی ( این روز بر اساس نظر شورای ارامنه تعیین می شود ) مرکز گرد همایی مسیحیان جهان می گردد که با زیارت این مکان با روشن کردن شمع به نیایش و راز و نیاز می پردازند . بسیاری از ارامنه اعتقاد بر این دارند که سنگ بنای این کلیسا توسط یکی از دوازده حواریون حضرت عیسی (ع) بنا نهاده شده و از نظر آنان این مکان فوق العاده اهمیّت دارد .
محوّطه ورودی کلیسا که سربالایی نسبتاً تندی است محل توقّف خودروها می باشد . و در اولیّن نگاه ، در ارتفاعی بالاتر گنبد سنگی کلیسا از میان درختان بلند ، خود نمایی می کند . بعد از طی یک پیچ کوتاه سنگلاخی که در میانه ی آن دروازه سنگی گنبدی شکل با ارتفاع 5 متروبا عرض70/5 مترکه در طرفین آن برجک های استوانه ای است ، کلیسا چهره ی کامل خود را آشکار کرده و رهگذران و مسافران و سیاحان را به گشت و گذار در پیچ و خم تاریخ و در زیر طاق های محکم و زیبای خود فرا می خواند و بعد از گشت و گذاردر زیر طاق ها و تالار های عظیم ، شما را به استراحت و آرامش در زیر درختان بلند و سر به فلک کشیده که در کنار آن جویباری سرد و خنک جاری است ، دعوت می کند تا در این فضای آرام و دل نشین که با رایحه و نسیم روحبخش ارس همراه است ، بتوانی ساعاتی از دغدغه و مشکلات حیات آسوده باشی .
نما و شکل ظاهری کلیسا به جهت مغرب است و در مقابل آن محوطه ای پوشیده از درختان تنومند می باشد ودر میان این محوطه ، استخری بزرگ برای ذخیره ی آب و مکان هایی برای استراحت مراجعین ساخته اند . فضای اطراف کلیسا را درختان بزرگ و قدیمی توت ، گردو ، انجیر ، بادام ، گیلاس ، زرد آلو ودرختان جنگلی و ... پوشانده که لطافت و زیبایی خاصی به ساختمان کلیسا بخشیده است . حصار سنگی دور تادور بنا را احاطه کرده این حصار ، بارویی بلند با هفت برج نگهبانی و پنج پشت بند استوانه ای سنگی شبیه دژهای محکم دوره ساسانی و قرون نخستین اسلام بوده است .
در باره ی تاریخ بنای این کلیسا که یکی از شاهکارهای معماری شمال غرب ایران می باشد ، عقاید و نظرات گوناگونی مطرح شده است . عدّه ای بدون توجه به وقایع تاریخی و تاریخ تطوّر شیوه های معماری بنای آن را تا نخستین سده های مسیحیت پیش برده اند ، و برخی نیز چون ژان باتسیت تاورینه فرانسوی تاریخ بنای آن را به اواسط سلطنت صفویّه نسبت داده اند در صورتی که قرائن و شواهد تاریخی ، شیوه ی بنا ، مصالح ساختمانی به کار رفته ، تزئینات هنری که آن را بوجود آورده ، بیانگر و گواه آن است که این بنا همنوع و همزمان با کلیساهایی نظیر « آختامار » و « تادئوس » در قرن های چهارم تاششم هجری یا قرن های دهم تا دوازدهم میلادی بوده است . سبک معماری کلیسا ترکیبی از شیوه های معماری اورارتو ، اشکانی ، یونانی و رومی است که بعد از به وجود آمدن بناهای عظیم و شگرفی چون اچمیادزین ، تادئوس، آختامار و استپانوس به شیوه معماری ارمنی شهرت یافته است .
محل ورود به کلیسا از وسط دیوار غربی تعبیه شده با دری به عرض یک و نیم و با ارتفاع دو نیم متر ، از جنس چوب که آهن کوبی شده است و به حیث ظاهر شبیه دروازه ی دژهای دوران صفویّه و قاجاریّه می باشد و پایه های طرفین دروازه و بالای آن همه از سنگ تراش ساخته شده و حجاری ها و نقش های دقیقی دارد . قسمتی از سنگ های تراش بالای طاق فروریخته ، امّا طاق و قسمت های پایین تر هنوز سالم مانده است . نقش بر جسته ای از حضرت مریم ( س) و کودکی حضرت عیسی ( ع ) در پیشانی طاق نما ، کنده شده است که طرحی زیبا و جالب و حالتی گیرا دارد . دروازه ی ورودی کلیسا به دالان باریکی باز می شود که از جهت جنوب منتهی به دیر و از جهت جنوب منتهی به صحن کلیسا و ازجهت شرق منتهی به انبار علوفه و اصطبل حیوانات می گردد و هر سه قسمت در سطحی بالاتر از سطح دالان قرار گرفته اند .
بنای کلیسا از سنگ ساخته شده و از سه قسمت مشخص برج ناقوس، نماز خانه و اجاق دانیال تشکیل گردیده است که به تشریح جزئیّات آن می پردازیم :
الف ) برج ناقوس :
این برج بر روی ایوان دو طبقه ای متصل به دیوار جنوبی کلیسا قرار گرفته و دارای گنبدی به شکل هرم و هشت ضلعی است که بر روی هشت ستون استوانه ای از سنگ سرخ با سر ستون های زیبا استوار شده است . پیشانی طاق های بین این ستون ها که پا طاق گنبد برج محسوب می شوند ، با نقوش برجسته فرشته ، صلیب ، ترنج ، ستاره و گل هشت پر زینت یافته ودر سطح ایوان برج ، قبوری از بزرگان آیین دین مسیح به چشم می خورد ودر دیوار ضلع شمالی این برج که بخشی از دیوار جنوبی کلیسا نیز بشمار می آید ، تصاویر بر جسته ای از مریم مقدس و عیسای مسیح مشاهده می شود . و در صحن این قسمت از برج قبور متعددی از افراد سرشناس و بزرگ مسیح دفن شده و این برج در زمان عباس میرزا نایب السلطنه فرزند فتحعلی شاه بازسازی و مرمّت گردیده است . لازم به توضیح است که اکنون این بخش از بنای کلسیا که چشم اندازی جالبی دارد با داربست های فلزی سر پا نگهداشته شده است و سقف ایوان دوم برج ، که در آستانه ی متلاشی شدن است ، در صورت عدم توجه و باز سازی فرو خواهد ریخت . برج ناقوس و کلیسا به منزله ی مأذنه و مسجد می باشد .
ب ) نماز خانه :
نماز خانه بخش دیگری از کلیسا می باشد که در مساحتی به حدود 16 در 21 متر بنا گردیده است . با ورود به فضای داخلی آن ، روزهای باشکوه گذشته آن را کمتر می توان تصوّر نمود . استفاده ی مرمّت گران از اسباب و امکانات دنیای مدرن امروزی که به منظور احیای عظمت دیرین آن انجام می گیرد ، با شیوه معماری و سبک بسیار قدیم آن همخوانی ندارد . روشن کردن دالان ها با چراغ برق و سیم کشی و نصب پریزهای برق بر روی دیوارهای بسیار کهن که چندین صد سال از قدمت آن می گذرد ، از شکوه و ابهت تاریخی آن کاسته است .
درب ورودی نماز خانه در وسط دیوار ضلع غربی آن با عرض 40/1 مترو با ارتفاعی 2متر ( از نمای داخلی 30/2 متر ) ساخته شده است . این در به نام « در هزار تکه » نیز معروف است و گمان می رود این انتساب به خاطر آن است که در ساختن این در از صدها قطعه چوب و گل میخ های فلزی مدوّر استفاده شده است . و در روی آن منبّت کاری با تزئینات بسیار زیبا انجام گرفته و طرح آن از ده ها گل و ستاره هشت پر است که در داخل خانه های هشت ضلعی متقارن قرار گرفته اند . این درب ورودی نماز خانه از جنس چوب ساخته شده و یک لنگه می باشد و روی محور پایه جنوبی حرکت می کند و تصوّر می شود که از آثار چوبی اوایل دوره قاجاریه يا صفويه باشد . حجّاری پایه ها و طاق نماها و زنجیره های جوانب و مقرنس کاری ها و تزئینات طاق سردر ، درنوع خود بدیع و زیبا ست . مقرنس کاری های سر در و نقوش بر جسته اطراف آن به طرزی ماهرانه طرح گردیده که بی تردید از شاهکار های هنری ایران و جهان به شمار می آید . بالای طاق مقرنس و بالاتر از همه ی طاق نماها دیوار غربی را زنجیره ی عریض زیبایی زینت داده است . نقش هایی برجسته از مریم مقدّس ( س) و حجّاری هایی بر روی تمامی دیوار های ساختمان نماز خانه و ایوان و برج ناقوس و اطراف محراب کلیسا مشاهده می شود . در دیوار شرقی نماز خانه دریچه ای به شکل صلیب درمیان سنگ های حجّاری شده قرار گرفته و پرده ای سرخ رنگ با نقاشی های دلپذیر از داستان های کتاب مقدس انجیل ، دیواره های نماز خانه در بر گرفته است .
در دیواره های داخل و خارج کلیسا صدها کتیبه و سنگ نوشته به زبان ارمنی به چشم می خورد که اگر این کتیبه ها به زبان فارسی ترجمه گردد ، بسیاری از حقایق مکتوم این بنا اعم از : تاریخ دقیق بنا و سازندگان آن و اخبار مربوط به اقوامی که در این دیار می زیسته اند ، آشکار خواهد شد . بنا به گفته « رازمیک » نماینده ارامنه آذربایجان در این کلیسا ، اکثر این نوشته ها که در آنها طرح صلیب هم به چشم می خورد ، در سال ها و قرن های گذشته به صورت یادگار نوشته شده و در دیوارهای ساختمان کلیسا نصب گردیده است و در بین این همه کتیبه و سنگ نوشته حتّی یک آیه هم از کتاب مقدّس انجیل وجود ندارد . در بخش ورودی نمازخانه تعدادی مقبره با سنگ نوشته هایی به زبان ارامنه وجود دارد که به جز یکی دو مورد نوشته های آن ها مشخص نیست و قدمت این مقبره ها به بیش از سه هزار سال می رسد .
در این کلیسای سنگی ، فقط یک سنگ نوشته به زبان فارسی وجود دارد که با خط زیبای نستعلیق بر روی چند لوح سنگی مربعی شکل نوشته شده و در مجموع به صورت یک نیم دایره که اطراف آن مقرنس کاری شده در بالای در ورودی و زیر طاق مدخل کلیسا نصب گردیده ومربوط به سال 1246قمری ( 1860میلادی ) می شود . مطالب حک شده در این سنگ نوشته حکایت از آن دارد که عباس میرزا نایب السلطنه فرزند فتحعلی شاه قاجار ، روستای دره شام جلفا را از محبعلی بیگ نخجوانی به قیمت سیصد تومان خریداری نموده و درآمد حاصل از آن را به کلیسای سنت استپانوس و اوجاق دانیال وقف کرده است و دو کتیبه که در طرفین درب ورودی نمازخانه به زبان ارمنی نوشته شده ترجمه همان لوح فارسی می باشد . مطالب درج شده در این سنگ نوشته را عیناً به استحضار خوانندگان گرامی می رسانیم :
بسم الله الرّحمن الرّحیم و هو قدیم .
در عصر سلطنت اعلی حضرت قدر قدرت ، قضا تؤامان ، سکندر حشمت ، دارا دربان ، نواب اشرف ، حضرت نایب السلطنه العلیه ، عباس میرزا ، ارواحنا فداه که خلف ارشد نامدار جمجاه ، ظل الله ، فتحعلیشاه قاجار است ابقی الله عمره و سلطنه و ادام الله ملکه که مرحمت بی نهایت در باره کمترین دعاگو سرکیس ولد استپان خلیفه جلفای من قراء نخجوان داشت ، و گویا که حسن خدمت کمترین در پیشگاه حضور والا جلوه گر شده بود ، بنابر این قریه دره شام را در تاریخ سنه 1246 به این کمترین که دعا گوی دولت ابد مدت شاهی بودم تیول مرحمت فرمودند که صرف اوجاق دانیال (ع) نمایم و دعا گوی عمر و دولت شاه و شاهزاده و امیر زاده ها باشم . در تاریخ سنه 1246 قریه دره شام را از عالیجاه محبعلی بیگ نخجوانی به مبلغ سه صد تومان گرفته ، وقف اوجاق دانیال (ع) ساختیم، که هر کس در این مقام مبارک بعد از این خلیفه بوده باشد اولاً به دولت شاه ایران واجب است دعا نماید . ثانیاً لعنت خدا و نفرین رسول بر آن کس شود که این قریه را بفروشد و یا به بیع گذارد وصرف اوجاق ننماید .
کتبه علی اشرف نخجوانی سده 1247
ج ) اوجاق دانیال :
این اوجاق تالاری است که به دیوار شمالی کلیسا متصل گردیده و عرض آن تقریباً شش مترو طول آن به بیست متر می رسد و از سه بخش مجزا تشکیل شده است : اوجاق دانیال که به وسیله ی یک دیوار از تالار جدا شده است و به نام دانیال که از قدیسین قرن پنجم میلادی است ، نامگذاری شده است . بخش دیگر تالار اجتماعات است که در وسط قرار گرفته و محل غسل تعمید که در انتهای شرقی تالار واقع شده و در آن سکّوی بلندی به چشم می خورد که میز سنگی غسل تعمید در وسط آن قرار گرفته است .
یکی دیگر از قسمت های دیدنی این اثر تاریخی و باستانی که چشم نواز مراجعین می باشد ، گنبد زیبای کلیسا است . این گنبد تماشایی با جلوه ای بسیار عالی ، با پوششی چتر مانند بر روی اضلاع شانزده گانه منشوری قرار گرفته و در هر دو طرف اضلاع شانزده گانه گنبد ، ستون های پیچ دار جالبی با ارتفاع دو و نیم متر مشاهده می گردد و بالای تمام ستون های اضلاع گنبد را ، طاق نماهای گنبدی شکل ، همچون زنجیر گردا گرد گنبد را احاطه نموده است و بر پیشانی هر یک از اضلاع ، در داخل قاب مربعی شکل تصاویر برجسته ای از حواریون و قدّیسان و فرشتگان نصب گردیده و در زاویه ی بین طاق نماها و بالای سرستون ها نقش فرشتگان بر روی سنگ نقر شده است . و بالاتر از طاق نما ها و در زیر چتر گنبد کلیسا باز در داخل قاب های کوچک مربعی شکل تصویر قدّیسان و فرشتگان قرار داده شده که این تصاویر نسبت به تصاویر زیر طاق نماها کوچکتر بوده و در روی آن شکل پرنده ای را که در حال استراحت است ، به چشم می خورد . بر روی هشت ضلع از این گنبد به طور یک در میان ، پنجره های کوچکی به جهت نفوذ نور و روشنایی به داخل کلیسا تعبیه گردیده و بر روی هشت ضلع دیگر که بدون پنجره و روشنایی است با سنگ های سفید و تیره به شیوه شطرنجی در یک سطح عمودی صاف چیده شده اند . پوشش شیب دار گنبد که همانند کلاهک چتری به نظر می آید ، از نمای بالا شبیه ستاره ی 16پر 32 پهلویی رویت می شود که بر روی هر یک از پرّه های آن صلیبی کوچک نهاده اند . امّا بر رأس گنبد که بالا ترین نقطه و اوج کلیسا است و انتهای پرّه های پوشش گنبد به آن متّصل می شود ، صلیبی بزرگ از جنس برنز قد برافراشته است . دردامنه ی گنبد به جای ناودان، مجسمه هایی با طرح سر گاو و قوچ و بز طوری به کار گذاشته شده که آب برف و باران ازدهان آن مجسمه ها به زمین می ریزد . چهار مجسمه ی شیر در پشت بام کلیسا که نماد و مظهرقدرت به شمار می آید ، قرار گرفته که متأسفانه قسمت سر درهر چهار مجسمه از پیکر آنها کنده شده است . دیوار های داخل این گنبد و بخشی دیگر ازقسمت های داخل کلیسا را نقّاشی ها و طرح هایی زیبا و دل انگیز پوشانیده است . زیر گنبد کلیسا قسمت نماز خانه است که به تشریح جزئیّات آن قبلاً اشاره نمودیم .
فرم کلیسا از خارج به شکل مستطیل و از داخل به صورت صلیب است و فضای داخل به صورت صلیب از سه قسمت شامل : ایوان ، نماز خانه و محراب ساخته شده است . ایوان بر روی دو ستون و دو نیم ستون قرار گرفته و در پشت آن و زیر گنبد اصلی نماز خانه کلیسا واقع شده است . محراب نیز در طرف شرق نماز خانه قرار گرفته و ارتفاع آن یک متراز سطح نمازگاه بلندتر است . سمت مشرق که محل طلوع آفتاب است در آیین مقدّس مسیح قبله گاه محسوب می گردد . پایین دیوار محراب از سنگ مرمر و بالای سطح پایینی دیوار را هفت طاق نمای جناغی دو طبقه زینت می دهد . از تزئینات شگرف داخل معبد وجود د و نماز گاه سنگی انفرادی یا خانوادگی با حجّاری های زیبا می باشد که در طرفین شمالی و جنوبی نماز خانه بزرگ قرار گرفته اند .این نماز گاه ها ازآثار دوره ی قاجاریه محسوب می گردد . و نیز در وسط محراب ، یک تریبون سنگی با ابعاد 95 در 170 و با ضخامت 18 سانتیمتر وجود دارد که بر روی یک ستون هشت ضلعی سنگی قرار گرفته و ارتفاع آن ستون با احتساب ضخامت سنگ تریبون 124 سانتیمتر می باشد . به نظر می آید که پشت این تریبون محل قرار گرفتن کشیش بوده و از روی این سنگ صاف و مسطّح برای روشن نمودن شمع استفاده می شده است و غیر از روحانی وکشیش یا خلیفه کسی حق واردشدن به محراب کلیسا را ندارد .
در روی نمای خارجی دیوار شرقی کلیسا ، نقش بر جسته ای از پایان کار حضرت مسیح (ع) و شهید اوّل راه مسیحیت در لوحی به اندازه تقریبی یک متر در یک متر نشان داده می شود . این نقش تصویر برجسته ی عقابی است که برّه ای را با دو چنگ خویش گرفته و به سوی آسمان پرواز می کند . در تمام کتاب های عهد عتیق و عهد جدید ، برّه نشانی از حضرت مسیح (ع) است .
درقسمت جنوبی کلیسا دیری وجود دارد که در هر چهار طرف آن اتاق هایی ساخته اند که طبقات بالای آن برای اقامت استفاده راهبان و روحانیان و خادمین کلیسا و استراحت زائران و مسافران و طبقات زیرین آن محل اصطبل چهارپایان بوده است . و در جانب شرق کلیسا بناهای عمومی و خدماتی نظیر نانوایی و انبار علوفه و اصطبل حیوانات قرار داشته که این بخش از دیربه صورت نیمه ویران رها شده است . این دیر دارای 25 اتاق بزرگ و کوچک در اطراف حیاطی مربعی شکل به منظور تعلیم راهبه ها اختصاص داشته است . برخی از اتاق ها در ضلع جنوبی و برخی نیز در ضلع شرقی حیاط قرار دارند که به وسیله راه پله هایی به اتاق های زیرین خود متصل می شوند و در داخل اغلب این اتاق ها اجاق هایی با سبک معماری خاص و هماهنگ با سایر بخش های کلیسا مشاهده می شود . امّا نمای ظاهری دیر بسیار ساده و متفاوت با سبک و سیاق معماری ساختمان کلیسا است .
این بنای تاریخی به شماره 429 در فهرست آثار ملّی ایران ثبت گردیده و به خاطر قدمت و سابقه تاریخی و مذهبی و شیوه معماری منحصر به فرد آن شانس و اقبال ثبت در آثار جهانی یونسکو را نیز دارد .
به نظر می رسد که مراحل پرونده سازی این بنای تاریخی در حال انجام بوده و در سال 2006 میلادی سه کلیسا برای ثبت در یونسکو پیشنهاد می گردد که این کلیسا یکی از آنهاست . روند باز سازی و مرمت کلیسا حکایت از آن دارد که تعمیرات اساسی و گسترده ای با حفظ سبک شیوه معماری گذشته ی آن ، با همّت سازمان میراث فرهنگی کشور با همکاری شورای خلیفه گری ارامنه در حال اجرا می باشد و اقداماتی در این راستا انجام گرفته است از قبیل : تهیه ی نقشه ی فتو گرامتری با تمام جزئیات آن ، تعمیر قسمت هایی از حصار ، خاک برداری داخل دیر ، تعمیر کلّی پشت بام حجره ها و اتاق ها و ایجاد شیب مناسب در پشت بام آنها ، ترمیم بخشی از دیوارهای فرو ریخته ، تعمیر اساسی پشت بام کلیسا و نماز خانه ، تعمیرطبقه ی اوّل و دوم برج ناقوس ، پنجره های چوبی ، آتش دان های قدیمی و ....
اکتشافات جدید
در سال ۱۳۸۴ کارشناسان سازمان میراث فرهنگی طی مرمت بنا ، بقایای استخوان حواریون و قدیسین مسیح را کشف کردند که طبق روایات تاریخی در این کلیسا نگهداری می شده است . آن ها بقایای استخوان ها را در میان دو طاق کلیسا شناسایی کردند . علاوه بر بقایای استخوانی چند تکه تخته مربوط به جعبه های نگهداری این استخوان ها ، چند تکه پارچه زرد و آجری ، تکه های موم ، گِل اخرا و دانه های کُندر نیز در این محوطه شناسایی شده است . اسقف اعظم و خلیفه ارامنه تهران و شمال ایران با ارزشمند خواندن بقایای استخوانی یافت شده در این کلیسا از احتمال تعلق این بقایا به جسد حضرت یحیی خبر داد .
کلیسای سنت استپانوس
درباره کلیسای سنت استپانوس
یکی از مناظر تاریخی و توریستی شهرستان جلفا که از جاذبه های گردشگری و چشم اندازهای زیبای طبیعی نیز برخوردار می باشد ، کلیسای « سنت استپانوس » است . این بنای عظیم و دیدنی در 17 کیلومتری غرب شهر جلفا ( در مسیر جاده ی مرزی جلفا- سدّ ارس ) و به فاصله ی سه کیلو متری کرانه ی جنوبی رود ارس ، در آغوش گرم و با صفای کوهستان و در میان درّه ی سر سبز شام با قدمتی بیش ازهزار سال آرمیده است . این کلیسا به علّت قرار گرفتن در روستای متروکه ی شام ، با همین نام نیز خوانده می شود و در زبان مردمان محل این مکان را اغلب با نام کلیسای خرابه می شناسند .
نام اصلی این کلیسا از « اسپانوس » که یکی از حواریون حضرت عیسی (ع) و نخستین شهید تبلیغ در راه مسیحیّت بوده ، اقتباس گردیده است . وجود کلیسا در این منطقه حاکی از آن است که ساکنان اولیه اطراف کلیسا ارمنی بوده اند که بعد از آغاز جنگ جهانی اوّل از این منطقه به مناطق دیگر مهاجرت نموده اند . این کلیسا هر سال در یک روز خاصّی ( این روز بر اساس نظر شورای ارامنه تعیین می شود ) مرکز گرد همایی مسیحیان جهان می گردد که با زیارت این مکان با روشن کردن شمع به نیایش و راز و نیاز می پردازند . بسیاری از ارامنه اعتقاد بر این دارند که سنگ بنای این کلیسا توسط یکی از دوازده حواریون حضرت عیسی (ع) بنا نهاده شده و از نظر آنان این مکان فوق العاده اهمیّت دارد .
محوّطه ورودی کلیسا که سربالایی نسبتاً تندی است محل توقّف خودروها می باشد . و در اولیّن نگاه ، در ارتفاعی بالاتر گنبد سنگی کلیسا از میان درختان بلند ، خود نمایی می کند . بعد از طی یک پیچ کوتاه سنگلاخی که در میانه ی آن دروازه سنگی گنبدی شکل با ارتفاع 5 متروبا عرض70/5 مترکه در طرفین آن برجک های استوانه ای است ، کلیسا چهره ی کامل خود را آشکار کرده و رهگذران و مسافران و سیاحان را به گشت و گذار در پیچ و خم تاریخ و در زیر طاق های محکم و زیبای خود فرا می خواند و بعد از گشت و گذاردر زیر طاق ها و تالار های عظیم ، شما را به استراحت و آرامش در زیر درختان بلند و سر به فلک کشیده که در کنار آن جویباری سرد و خنک جاری است ، دعوت می کند تا در این فضای آرام و دل نشین که با رایحه و نسیم روحبخش ارس همراه است ، بتوانی ساعاتی از دغدغه و مشکلات حیات آسوده باشی .
نما و شکل ظاهری کلیسا به جهت مغرب است و در مقابل آن محوطه ای پوشیده از درختان تنومند می باشد ودر میان این محوطه ، استخری بزرگ برای ذخیره ی آب و مکان هایی برای استراحت مراجعین ساخته اند . فضای اطراف کلیسا را درختان بزرگ و قدیمی توت ، گردو ، انجیر ، بادام ، گیلاس ، زرد آلو ودرختان جنگلی و ... پوشانده که لطافت و زیبایی خاصی به ساختمان کلیسا بخشیده است . حصار سنگی دور تادور بنا را احاطه کرده این حصار ، بارویی بلند با هفت برج نگهبانی و پنج پشت بند استوانه ای سنگی شبیه دژهای محکم دوره ساسانی و قرون نخستین اسلام بوده است .
در باره ی تاریخ بنای این کلیسا که یکی از شاهکارهای معماری شمال غرب ایران می باشد ، عقاید و نظرات گوناگونی مطرح شده است . عدّه ای بدون توجه به وقایع تاریخی و تاریخ تطوّر شیوه های معماری بنای آن را تا نخستین سده های مسیحیت پیش برده اند ، و برخی نیز چون ژان باتسیت تاورینه فرانسوی تاریخ بنای آن را به اواسط سلطنت صفویّه نسبت داده اند در صورتی که قرائن و شواهد تاریخی ، شیوه ی بنا ، مصالح ساختمانی به کار رفته ، تزئینات هنری که آن را بوجود آورده ، بیانگر و گواه آن است که این بنا همنوع و همزمان با کلیساهایی نظیر « آختامار » و « تادئوس » در قرن های چهارم تاششم هجری یا قرن های دهم تا دوازدهم میلادی بوده است . سبک معماری کلیسا ترکیبی از شیوه های معماری اورارتو ، اشکانی ، یونانی و رومی است که بعد از به وجود آمدن بناهای عظیم و شگرفی چون اچمیادزین ، تادئوس، آختامار و استپانوس به شیوه معماری ارمنی شهرت یافته است .
محل ورود به کلیسا از وسط دیوار غربی تعبیه شده با دری به عرض یک و نیم و با ارتفاع دو نیم متر ، از جنس چوب که آهن کوبی شده است و به حیث ظاهر شبیه دروازه ی دژهای دوران صفویّه و قاجاریّه می باشد و پایه های طرفین دروازه و بالای آن همه از سنگ تراش ساخته شده و حجاری ها و نقش های دقیقی دارد . قسمتی از سنگ های تراش بالای طاق فروریخته ، امّا طاق و قسمت های پایین تر هنوز سالم مانده است . نقش بر جسته ای از حضرت مریم ( س) و کودکی حضرت عیسی ( ع ) در پیشانی طاق نما ، کنده شده است که طرحی زیبا و جالب و حالتی گیرا دارد . دروازه ی ورودی کلیسا به دالان باریکی باز می شود که از جهت جنوب منتهی به دیر و از جهت جنوب منتهی به صحن کلیسا و ازجهت شرق منتهی به انبار علوفه و اصطبل حیوانات می گردد و هر سه قسمت در سطحی بالاتر از سطح دالان قرار گرفته اند .
بنای کلیسا از سنگ ساخته شده و از سه قسمت مشخص برج ناقوس، نماز خانه و اجاق دانیال تشکیل گردیده است که به تشریح جزئیّات آن می پردازیم :
الف ) برج ناقوس :
این برج بر روی ایوان دو طبقه ای متصل به دیوار جنوبی کلیسا قرار گرفته و دارای گنبدی به شکل هرم و هشت ضلعی است که بر روی هشت ستون استوانه ای از سنگ سرخ با سر ستون های زیبا استوار شده است . پیشانی طاق های بین این ستون ها که پا طاق گنبد برج محسوب می شوند ، با نقوش برجسته فرشته ، صلیب ، ترنج ، ستاره و گل هشت پر زینت یافته ودر سطح ایوان برج ، قبوری از بزرگان آیین دین مسیح به چشم می خورد ودر دیوار ضلع شمالی این برج که بخشی از دیوار جنوبی کلیسا نیز بشمار می آید ، تصاویر بر جسته ای از مریم مقدس و عیسای مسیح مشاهده می شود . و در صحن این قسمت از برج قبور متعددی از افراد سرشناس و بزرگ مسیح دفن شده و این برج در زمان عباس میرزا نایب السلطنه فرزند فتحعلی شاه بازسازی و مرمّت گردیده است . لازم به توضیح است که اکنون این بخش از بنای کلسیا که چشم اندازی جالبی دارد با داربست های فلزی سر پا نگهداشته شده است و سقف ایوان دوم برج ، که در آستانه ی متلاشی شدن است ، در صورت عدم توجه و باز سازی فرو خواهد ریخت . برج ناقوس و کلیسا به منزله ی مأذنه و مسجد می باشد .
ب ) نماز خانه :
نماز خانه بخش دیگری از کلیسا می باشد که در مساحتی به حدود 16 در 21 متر بنا گردیده است . با ورود به فضای داخلی آن ، روزهای باشکوه گذشته آن را کمتر می توان تصوّر نمود . استفاده ی مرمّت گران از اسباب و امکانات دنیای مدرن امروزی که به منظور احیای عظمت دیرین آن انجام می گیرد ، با شیوه معماری و سبک بسیار قدیم آن همخوانی ندارد . روشن کردن دالان ها با چراغ برق و سیم کشی و نصب پریزهای برق بر روی دیوارهای بسیار کهن که چندین صد سال از قدمت آن می گذرد ، از شکوه و ابهت تاریخی آن کاسته است .
درب ورودی نماز خانه در وسط دیوار ضلع غربی آن با عرض 40/1 مترو با ارتفاعی 2متر ( از نمای داخلی 30/2 متر ) ساخته شده است . این در به نام « در هزار تکه » نیز معروف است و گمان می رود این انتساب به خاطر آن است که در ساختن این در از صدها قطعه چوب و گل میخ های فلزی مدوّر استفاده شده است . و در روی آن منبّت کاری با تزئینات بسیار زیبا انجام گرفته و طرح آن از ده ها گل و ستاره هشت پر است که در داخل خانه های هشت ضلعی متقارن قرار گرفته اند . این درب ورودی نماز خانه از جنس چوب ساخته شده و یک لنگه می باشد و روی محور پایه جنوبی حرکت می کند و تصوّر می شود که از آثار چوبی اوایل دوره قاجاریه يا صفويه باشد . حجّاری پایه ها و طاق نماها و زنجیره های جوانب و مقرنس کاری ها و تزئینات طاق سردر ، درنوع خود بدیع و زیبا ست . مقرنس کاری های سر در و نقوش بر جسته اطراف آن به طرزی ماهرانه طرح گردیده که بی تردید از شاهکار های هنری ایران و جهان به شمار می آید . بالای طاق مقرنس و بالاتر از همه ی طاق نماها دیوار غربی را زنجیره ی عریض زیبایی زینت داده است . نقش هایی برجسته از مریم مقدّس ( س) و حجّاری هایی بر روی تمامی دیوار های ساختمان نماز خانه و ایوان و برج ناقوس و اطراف محراب کلیسا مشاهده می شود . در دیوار شرقی نماز خانه دریچه ای به شکل صلیب درمیان سنگ های حجّاری شده قرار گرفته و پرده ای سرخ رنگ با نقاشی های دلپذیر از داستان های کتاب مقدس انجیل ، دیواره های نماز خانه در بر گرفته است .
در دیواره های داخل و خارج کلیسا صدها کتیبه و سنگ نوشته به زبان ارمنی به چشم می خورد که اگر این کتیبه ها به زبان فارسی ترجمه گردد ، بسیاری از حقایق مکتوم این بنا اعم از : تاریخ دقیق بنا و سازندگان آن و اخبار مربوط به اقوامی که در این دیار می زیسته اند ، آشکار خواهد شد . بنا به گفته « رازمیک » نماینده ارامنه آذربایجان در این کلیسا ، اکثر این نوشته ها که در آنها طرح صلیب هم به چشم می خورد ، در سال ها و قرن های گذشته به صورت یادگار نوشته شده و در دیوارهای ساختمان کلیسا نصب گردیده است و در بین این همه کتیبه و سنگ نوشته حتّی یک آیه هم از کتاب مقدّس انجیل وجود ندارد . در بخش ورودی نمازخانه تعدادی مقبره با سنگ نوشته هایی به زبان ارامنه وجود دارد که به جز یکی دو مورد نوشته های آن ها مشخص نیست و قدمت این مقبره ها به بیش از سه هزار سال می رسد .
در این کلیسای سنگی ، فقط یک سنگ نوشته به زبان فارسی وجود دارد که با خط زیبای نستعلیق بر روی چند لوح سنگی مربعی شکل نوشته شده و در مجموع به صورت یک نیم دایره که اطراف آن مقرنس کاری شده در بالای در ورودی و زیر طاق مدخل کلیسا نصب گردیده ومربوط به سال 1246قمری ( 1860میلادی ) می شود . مطالب حک شده در این سنگ نوشته حکایت از آن دارد که عباس میرزا نایب السلطنه فرزند فتحعلی شاه قاجار ، روستای دره شام جلفا را از محبعلی بیگ نخجوانی به قیمت سیصد تومان خریداری نموده و درآمد حاصل از آن را به کلیسای سنت استپانوس و اوجاق دانیال وقف کرده است و دو کتیبه که در طرفین درب ورودی نمازخانه به زبان ارمنی نوشته شده ترجمه همان لوح فارسی می باشد . مطالب درج شده در این سنگ نوشته را عیناً به استحضار خوانندگان گرامی می رسانیم :
بسم الله الرّحمن الرّحیم و هو قدیم .
در عصر سلطنت اعلی حضرت قدر قدرت ، قضا تؤامان ، سکندر حشمت ، دارا دربان ، نواب اشرف ، حضرت نایب السلطنه العلیه ، عباس میرزا ، ارواحنا فداه که خلف ارشد نامدار جمجاه ، ظل الله ، فتحعلیشاه قاجار است ابقی الله عمره و سلطنه و ادام الله ملکه که مرحمت بی نهایت در باره کمترین دعاگو سرکیس ولد استپان خلیفه جلفای من قراء نخجوان داشت ، و گویا که حسن خدمت کمترین در پیشگاه حضور والا جلوه گر شده بود ، بنابر این قریه دره شام را در تاریخ سنه 1246 به این کمترین که دعا گوی دولت ابد مدت شاهی بودم تیول مرحمت فرمودند که صرف اوجاق دانیال (ع) نمایم و دعا گوی عمر و دولت شاه و شاهزاده و امیر زاده ها باشم . در تاریخ سنه 1246 قریه دره شام را از عالیجاه محبعلی بیگ نخجوانی به مبلغ سه صد تومان گرفته ، وقف اوجاق دانیال (ع) ساختیم، که هر کس در این مقام مبارک بعد از این خلیفه بوده باشد اولاً به دولت شاه ایران واجب است دعا نماید . ثانیاً لعنت خدا و نفرین رسول بر آن کس شود که این قریه را بفروشد و یا به بیع گذارد وصرف اوجاق ننماید .
کتبه علی اشرف نخجوانی سده 1247
ج ) اوجاق دانیال :
این اوجاق تالاری است که به دیوار شمالی کلیسا متصل گردیده و عرض آن تقریباً شش مترو طول آن به بیست متر می رسد و از سه بخش مجزا تشکیل شده است : اوجاق دانیال که به وسیله ی یک دیوار از تالار جدا شده است و به نام دانیال که از قدیسین قرن پنجم میلادی است ، نامگذاری شده است . بخش دیگر تالار اجتماعات است که در وسط قرار گرفته و محل غسل تعمید که در انتهای شرقی تالار واقع شده و در آن سکّوی بلندی به چشم می خورد که میز سنگی غسل تعمید در وسط آن قرار گرفته است .
یکی دیگر از قسمت های دیدنی این اثر تاریخی و باستانی که چشم نواز مراجعین می باشد ، گنبد زیبای کلیسا است . این گنبد تماشایی با جلوه ای بسیار عالی ، با پوششی چتر مانند بر روی اضلاع شانزده گانه منشوری قرار گرفته و در هر دو طرف اضلاع شانزده گانه گنبد ، ستون های پیچ دار جالبی با ارتفاع دو و نیم متر مشاهده می گردد و بالای تمام ستون های اضلاع گنبد را ، طاق نماهای گنبدی شکل ، همچون زنجیر گردا گرد گنبد را احاطه نموده است و بر پیشانی هر یک از اضلاع ، در داخل قاب مربعی شکل تصاویر برجسته ای از حواریون و قدّیسان و فرشتگان نصب گردیده و در زاویه ی بین طاق نماها و بالای سرستون ها نقش فرشتگان بر روی سنگ نقر شده است . و بالاتر از طاق نما ها و در زیر چتر گنبد کلیسا باز در داخل قاب های کوچک مربعی شکل تصویر قدّیسان و فرشتگان قرار داده شده که این تصاویر نسبت به تصاویر زیر طاق نماها کوچکتر بوده و در روی آن شکل پرنده ای را که در حال استراحت است ، به چشم می خورد . بر روی هشت ضلع از این گنبد به طور یک در میان ، پنجره های کوچکی به جهت نفوذ نور و روشنایی به داخل کلیسا تعبیه گردیده و بر روی هشت ضلع دیگر که بدون پنجره و روشنایی است با سنگ های سفید و تیره به شیوه شطرنجی در یک سطح عمودی صاف چیده شده اند . پوشش شیب دار گنبد که همانند کلاهک چتری به نظر می آید ، از نمای بالا شبیه ستاره ی 16پر 32 پهلویی رویت می شود که بر روی هر یک از پرّه های آن صلیبی کوچک نهاده اند . امّا بر رأس گنبد که بالا ترین نقطه و اوج کلیسا است و انتهای پرّه های پوشش گنبد به آن متّصل می شود ، صلیبی بزرگ از جنس برنز قد برافراشته است . دردامنه ی گنبد به جای ناودان، مجسمه هایی با طرح سر گاو و قوچ و بز طوری به کار گذاشته شده که آب برف و باران ازدهان آن مجسمه ها به زمین می ریزد . چهار مجسمه ی شیر در پشت بام کلیسا که نماد و مظهرقدرت به شمار می آید ، قرار گرفته که متأسفانه قسمت سر درهر چهار مجسمه از پیکر آنها کنده شده است . دیوار های داخل این گنبد و بخشی دیگر ازقسمت های داخل کلیسا را نقّاشی ها و طرح هایی زیبا و دل انگیز پوشانیده است . زیر گنبد کلیسا قسمت نماز خانه است که به تشریح جزئیّات آن قبلاً اشاره نمودیم .
فرم کلیسا از خارج به شکل مستطیل و از داخل به صورت صلیب است و فضای داخل به صورت صلیب از سه قسمت شامل : ایوان ، نماز خانه و محراب ساخته شده است . ایوان بر روی دو ستون و دو نیم ستون قرار گرفته و در پشت آن و زیر گنبد اصلی نماز خانه کلیسا واقع شده است . محراب نیز در طرف شرق نماز خانه قرار گرفته و ارتفاع آن یک متراز سطح نمازگاه بلندتر است . سمت مشرق که محل طلوع آفتاب است در آیین مقدّس مسیح قبله گاه محسوب می گردد . پایین دیوار محراب از سنگ مرمر و بالای سطح پایینی دیوار را هفت طاق نمای جناغی دو طبقه زینت می دهد . از تزئینات شگرف داخل معبد وجود د و نماز گاه سنگی انفرادی یا خانوادگی با حجّاری های زیبا می باشد که در طرفین شمالی و جنوبی نماز خانه بزرگ قرار گرفته اند .این نماز گاه ها ازآثار دوره ی قاجاریه محسوب می گردد . و نیز در وسط محراب ، یک تریبون سنگی با ابعاد 95 در 170 و با ضخامت 18 سانتیمتر وجود دارد که بر روی یک ستون هشت ضلعی سنگی قرار گرفته و ارتفاع آن ستون با احتساب ضخامت سنگ تریبون 124 سانتیمتر می باشد . به نظر می آید که پشت این تریبون محل قرار گرفتن کشیش بوده و از روی این سنگ صاف و مسطّح برای روشن نمودن شمع استفاده می شده است و غیر از روحانی وکشیش یا خلیفه کسی حق واردشدن به محراب کلیسا را ندارد .
در روی نمای خارجی دیوار شرقی کلیسا ، نقش بر جسته ای از پایان کار حضرت مسیح (ع) و شهید اوّل راه مسیحیت در لوحی به اندازه تقریبی یک متر در یک متر نشان داده می شود . این نقش تصویر برجسته ی عقابی است که برّه ای را با دو چنگ خویش گرفته و به سوی آسمان پرواز می کند . در تمام کتاب های عهد عتیق و عهد جدید ، برّه نشانی از حضرت مسیح (ع) است .
درقسمت جنوبی کلیسا دیری وجود دارد که در هر چهار طرف آن اتاق هایی ساخته اند که طبقات بالای آن برای اقامت استفاده راهبان و روحانیان و خادمین کلیسا و استراحت زائران و مسافران و طبقات زیرین آن محل اصطبل چهارپایان بوده است . و در جانب شرق کلیسا بناهای عمومی و خدماتی نظیر نانوایی و انبار علوفه و اصطبل حیوانات قرار داشته که این بخش از دیربه صورت نیمه ویران رها شده است . این دیر دارای 25 اتاق بزرگ و کوچک در اطراف حیاطی مربعی شکل به منظور تعلیم راهبه ها اختصاص داشته است . برخی از اتاق ها در ضلع جنوبی و برخی نیز در ضلع شرقی حیاط قرار دارند که به وسیله راه پله هایی به اتاق های زیرین خود متصل می شوند و در داخل اغلب این اتاق ها اجاق هایی با سبک معماری خاص و هماهنگ با سایر بخش های کلیسا مشاهده می شود . امّا نمای ظاهری دیر بسیار ساده و متفاوت با سبک و سیاق معماری ساختمان کلیسا است .
این بنای تاریخی به شماره 429 در فهرست آثار ملّی ایران ثبت گردیده و به خاطر قدمت و سابقه تاریخی و مذهبی و شیوه معماری منحصر به فرد آن شانس و اقبال ثبت در آثار جهانی یونسکو را نیز دارد .
به نظر می رسد که مراحل پرونده سازی این بنای تاریخی در حال انجام بوده و در سال 2006 میلادی سه کلیسا برای ثبت در یونسکو پیشنهاد می گردد که این کلیسا یکی از آنهاست . روند باز سازی و مرمت کلیسا حکایت از آن دارد که تعمیرات اساسی و گسترده ای با حفظ سبک شیوه معماری گذشته ی آن ، با همّت سازمان میراث فرهنگی کشور با همکاری شورای خلیفه گری ارامنه در حال اجرا می باشد و اقداماتی در این راستا انجام گرفته است از قبیل : تهیه ی نقشه ی فتو گرامتری با تمام جزئیات آن ، تعمیر قسمت هایی از حصار ، خاک برداری داخل دیر ، تعمیر کلّی پشت بام حجره ها و اتاق ها و ایجاد شیب مناسب در پشت بام آنها ، ترمیم بخشی از دیوارهای فرو ریخته ، تعمیر اساسی پشت بام کلیسا و نماز خانه ، تعمیرطبقه ی اوّل و دوم برج ناقوس ، پنجره های چوبی ، آتش دان های قدیمی و ....
اکتشافات جدید
در سال ۱۳۸۴ کارشناسان سازمان میراث فرهنگی طی مرمت بنا ، بقایای استخوان حواریون و قدیسین مسیح را کشف کردند که طبق روایات تاریخی در این کلیسا نگهداری می شده است . آن ها بقایای استخوان ها را در میان دو طاق کلیسا شناسایی کردند . علاوه بر بقایای استخوانی چند تکه تخته مربوط به جعبه های نگهداری این استخوان ها ، چند تکه پارچه زرد و آجری ، تکه های موم ، گِل اخرا و دانه های کُندر نیز در این محوطه شناسایی شده است . اسقف اعظم و خلیفه ارامنه تهران و شمال ایران با ارزشمند خواندن بقایای استخوانی یافت شده در این کلیسا از احتمال تعلق این بقایا به جسد حضرت یحیی خبر داد .